Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2013 r. poz. 947, z późn. zm.) obowiązek poddawania się szczepieniom ochronnym na zasadach określonych w tej ustawie dotyczy ogółu osób przebywających na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, w tym zgodnie z art. 5 ust. 2 ww. ustawy w odniesieniu do osób nieposiadających pełnej zdolności do czynności prawnych odpowiedzialność za wypełnienie obowiązku szczepień ponosi osoba sprawująca pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną albo opiekun faktyczny.
Obowiązek poddawania się szczepieniom ochronnym ma więc charakter osobistego świadczenia osoby zobowiązanej, wynikającego z przepisów prawa powszechnie obowiązującego, którego niewykonanie skutkuje: egzekucją jego wykonania na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. z 2012 r. poz. 1015) oraz odpowiedzialnością karną na podstawie przepisów kodeksu wykroczeń. Zgodnie z art. 5 § 1 pkt 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej są uprawnione do żądania wykonania w drodze egzekucji administracyjnej obowiązku szczepień, tj. są wierzycielem w rozumieniu art. 1a ww. ustawy.
Wykaz obowiązkowych szczepień ochronnych i grupy osób obowiązanych do poddania się tym szczepieniom zostały określone w art. 17 ust. 1 ww. ustawy oraz w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz. U. Nr 182, poz. 1086) wydanym na podstawie upoważnienia zawartego w art. 17 ust. 10 ww. ustawy. Rozporządzenie to określa m.in. dla poszczególnych rodzajów szczepień ochronnych przedział wieku lub przesłanki epidemiologiczne i kliniczne, w przypadku których obowiązek szczepień może stać się wymagany.
Uzupełnieniem ww. regulacji prawnych jest Program Szczepień Ochronnych na dany rok ogłaszany corocznie przez Głównego Inspektora Sanitarnego w drodze komunikatu. Jest on przeznaczony dla lekarzy i pielęgniarek będących realizatorami obowiązkowych szczepień ochronnych. Jest to dokument o charakterze technicznym i zawiera informacje oraz wytyczne nt. sposobu realizacji obowiązku szczepień ochronnych zgodne z aktualną wiedzą medyczną, w tym wskazuje wiek, w którym dane szczepienie powinno być przeprowadzone.
Przepisy ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi nie określają definicji osoby uchylającej się od obowiązku szczepień i nie podają przesłanek prawnych pozwalających uznać osoby zobowiązane do poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym za osoby uchylające się od wykonania tego obowiązku. Tym samym wobec zawartych w ww. przepisach jedynie ogólnych przesłanek stwierdzenia istnienia tego obowiązku rodzi się wątpliwość dotycząca ustalenia chwili, w której, w odniesieniu do danej osoby zobowiązanej, obowiązek ten się aktualizuje, zaś w przypadku jego niewykonania, w której winien podlegać egzekucji administracyjnej.
W związku z powyższym niejednokrotnie w trakcie postępowania egzekucyjnego jest przez osoby zobowiązane podnoszony zarzut w stosunku do organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej (jako wierzycieli tego obowiązku) braku wymagalności obowiązku poddania się szczepieniom ochronnym. Ponadto w trakcie postępowania egzekucyjnego zarzuca się, że obowiązek poddawania się szczepieniom ochronnym w istocie jest doprecyzowany w komunikacie Głównego Inspektora Sanitarnego określającym Program Szczepień Ochronnych na dany rok, który nie jest źródłem prawa powszechnie obowiązującego i nie może być podstawą żądania jego wykonania przez osoby zobowiązane.
W opinii Głównego Inspektora Sanitarnego możliwe jest określenie chwili, w której aktualizuje się obowiązek poddawania się szczepieniom ochronnym i tym samym staje się on wymagalny, zaś w przypadku nie przeprowadzenia wymaganego szczepienia ochronnego może być przez wierzyciela kierowany do postępowania egzekucyjnego tytuł wykonawczy.
Należy bowiem zauważyć, że zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi realizatorami obowiązku szczepień ochronnych są podmioty lecznicze udzielające świadczeń zdrowotnych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) będące świadczeniodawcami w rozumieniu przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Zatrudnieni w POZ lekarze są zgodnie z art. 17 ust. 9 ww. ustawy zobowiązani do powiadomienia o obowiązku poddania się tym szczepieniom osoby obowiązanej do poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym lub sprawującej prawną pieczę nad osobami małoletnimi lub bezradnymi, albo opiekuna faktycznego tych osób. Są oni ponadto zobowiązani do przeprowadzania badań kwalifikacyjnych do szczepień w celu ustalenia przeciwwskazań do przeprowadzenia szczepienia lub wskazań do czasowego odroczenia jego wykonania, prowadzenia dokumentacji medycznej dotyczącej szczepień (karty uodpornienia, zaświadczenia o braku lub istnieniu przeciwwskazań do szczepień ochronnych) oraz sporządzania sprawozdań z przeprowadzonych obowiązkowych szczepień ochronnych i stanu zaszczepienia osób objętych obowiązkiem szczepień pozostających w ich opiece, a następnie przekazywania ich właściwemu państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu. Ustawodawca pozostawił zatem uznaniowym decyzjom lekarza podstawowej opieki zdrowotnej określenie zgodnie z aktualną wiedzą medyczną i wytycznymi merytorycznym zawartymi w Programie Szczepień Ochronnych na dany rok, czy szczepienie obowiązkowe może zostać przeprowadzone i kiedy powinno zostać przeprowadzone. Lekarz sprawozdający organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej stan zaszczepienia osób objętych przez niego podstawową opieką zdrowotną przekazuje jednocześnie informację o osobach, które pomimo wysłanych do nich powiadomień, nie poddały się szczepieniom obowiązkowym w terminach wskazanych w powiadomieniu.
Tym samym należy stwierdzić, że obowiązek poddania się szczepieniu ochronnemu przez osoby określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych aktualizuje się w terminie wskazanym przez lekarza w powiadomieniu wysłanym przez niego do tych osób albo ich opiekunów prawnych lub faktycznych do poddania się w wyznaczonym w nim terminie badaniu kwalifikacyjnemu do szczepienia i samemu szczepieniu, pod warunkiem jednak, że w wyniku badania kwalifikacyjnego nie stwierdzono istnienia przesłanek zdrowotnych do czasowego lub długotrwałego odroczenia przeprowadzenia tego szczepienia albo ew. przedstawienia zaświadczenia o wcześniejszym poddaniu się temu szczepieniu w ramach szczepień zalecanych. Chwila, w której wymagane jest poddanie się (poddanie osoby pozostającej pod opieką) szczepieniu obowiązkowemu nie wynika więc z treści samego komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego, który stanowi jedynie skierowaną do lekarzy wytyczną merytoryczną dotyczącą przeprowadzania szczepień ochronnych, ale z uznaniowego, opartego o aktualną wiedzę medyczną działania lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Szczepienie może bowiem być przeprowadzone zarówno w terminach opisanych w komunikacie Głównego Inspektora Sanitarnego, jak też w innych terminach określonych przez lekarza w wezwaniu do poddania się szczepieniom, zwłaszcza wtedy, gdy z przyczyn zdrowotnych bądź organizacyjnych istnieje konieczność przesunięcia terminu przeprowadzenia szczepienia lub ze wskazań zdrowotnych zasadne jest wykonanie szczepienia wg odmiennego przygotowanego dla konkretnego pacjenta schematu (tzw. indywidualne kalendarze szczepień) i w innych terminach, niż zalecane w danym roku w komunikacie przez Głównego Inspektora Sanitarnego.
Sytuacja ta nie powinna budzić wątpliwości, gdyż obowiązek poddawania się szczepieniom ochronnym, podobnie jak szereg innych obowiązków wynikających wprost z przepisów ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi nie wymaga konkretyzacji w formie decyzji administracyjnej i aktualizuje się dopiero w wyniku określonych czynności podejmowanych przez lekarza. Podobnie też inne obowiązki wymienione w art. 5 ust. 1 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, np. obowiązek hospitalizacji, izolacji, kwarantanny, leczenia i poddania się badaniom osób chorych na określone choroby zakaźne i aktualizują się dopiero z chwilą rozpoznania lub podejrzewania danej choroby zakaźnej przez lekarza i skierowania osoby chorej do szpitala, miejsca izolacji, skierowania na badania laboratoryjne lub do ośrodka kwarantannowego. Jedynie lekarz dysponujący wiedzą medyczną jest w stanie w tych sytuacjach (w określonym stanie faktycznym) ustalić wynikające ze stanu zdrowia i aktualnej wiedzy medycznej przesłanki, które aktualizują prawny obowiązek wynikający wprost z przepisów ustawy.
W związku z powyższym za osoby uchylające się od wykonania obowiązku poddawania się szczepieniom ochronnym należy uznać te osoby, które będąc na podstawie ww. przepisów zobowiązane do poddania się określonym szczepieniom przeciw chorobom zakaźnym w związku z wiekiem lub przesłankami wynikającymi ze stanu zdrowia lub przesłankami epidemiologicznymi, które następnie zostały powiadomione przez lekarza POZ o konieczności poddania się obowiązkowemu szczepieniu ochronnemu w określonym terminie, nie zgłosiły w celu przeprowadzenia badań kwalifikujących do szczepień i samego szczepienia, oraz nie przedstawiły zaświadczenia o wcześniejszym poddaniu się temu szczepieniu w ramach szczepień zalecanych, jednocześnie, u których nie stwierdzono przeciwwskazań do szczepień lub wskazań do czasowego odroczenia ich przeprowadzenia.
W odniesieniu do osób małoletnich lub bezradnych za osoby uchylające się od prawnego obowiązku szczepień ochronnych należy uznać osoby sprawujące pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną albo ich opiekunów faktycznych.
