Skróty: BHP – bezpieczeństwo i higiena pracy; K.p. – Kodeks pracy
Pytanie 1. Czy zgodnie z obowiązującymi przepisami pracodawca może zobligować podatnego na zakażenie pracownika placówki opieki zdrowotnej do poddania się szczepieniom, uzasadniając to koniecznością ochrony pacjentów przed przeniesieniem chorób zakaźnych?
Obowiązek pracodawcy zaszczepienia pracownika oraz powinność poddania się takiemu zabiegowi ciążącą na pracowniku należy rozważać przez pryzmat regulacji dotyczącej bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP). Polskie przepisy gwarantują bowiem pracownikowi prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Konieczność przestrzegania przepisów w tym zakresie (także przez zakłady opieki zdrowotnej, obecnie: podmioty lecznicze) była kilkukrotnie podnoszona także w orzecznictwie sądowym. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.05.2005 r.* wskazał, że zakład opieki zdrowotnej jako pracodawca powinien zastosować wszelkie dostępne środki ochronne, które mogą zapobiec zakażeniu chorobą zakaźną. Jeśli zaniecha zrealizowania tej powinności i wskutek tego dojdzie do rozstroju zdrowia pracowników będącego następstwem takiego zakażenia, może ponieść odpowiedzialność cywilną (odszkodowawczą). Na marginesie warto dodać, że w przypadku przypisania winy osobom indywidualnym mogą one odpowiadać karnie.
_________________________________
* Wyrok z dn. 11.05.2005 r., sygn. akt: III CK 652/04, LEX nr 151 668.
Na pracodawcy ciąży także obowiązek informacyjny.
Zgodnie z art. 207 § 1 Kodeksu pracy (K.p.)
powinien on przekazać pracownikom informacje o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach
pracy i przy wykonywanych pracach oraz o działaniach ochronnych i zapobiegawczych
podjętych w celu wyeliminowania lub ograniczenia
tych zagrożeń. Sąd Najwyższy zwrócił jednak
uwagę, że samo uświadomienie pracownikowi istniejących
zagrożeń i podjęcie przez niego pracy w takich okolicznościach (czyli wyrażenie zgody
na wskazane ryzyko) nie zwalnia pracodawcy z odpowiedzialności za BHP. Z przedstawionych
przepisów i ich interpretacji dokonywanej przez
sądy wynika, że pracodawca powinien z dołożeniem
maksymalnej staranności zadbać o bezpieczeństwo
zdrowotne swych pracowników.
Z drugiej strony szereg obowiązków w tej
sferze ciąży także na pracowniku. W szczególności
– na mocy art. 211 K.p. – pracownik musi
przestrzegać przepisów BHP i wykonywać pracę
zgodnie z nimi. Jest ponadto zobowiązany do wykonywania
poleceń pracodawcy i stosowania się
do wskazówek przełożonych mających na celu realizowanie
tych przepisów. Powinien także współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu
obowiązków dotyczących BHP. W odniesieniu
do kwestii szczepień warto również podkreślić,
że pracownik powinien się poddawać badaniom wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym
zaleconym badaniom lekarskim i stosować się
do wskazań lekarskich.
Wykonując zadania z zakresu BHP i profilaktycznej
opieki zdrowotnej, pracodawca powinien
więc kierować pracowników na odpowiednie badania
diagnostyczne, a w razie potrzeby zobligować
do przeprowadzenia czynności profilaktycznych,
na przykład szczepień ochronnych. Naturalnie
jednak nie jest możliwe zastosowanie przymusu
do wykonania takiego szczepienia. Jeśli jednak
pracownik odmawia poddania się niezbędnym
szczepieniom ochronnym, to według Naczelnego
Sądu Administracyjnego w Warszawie: „zakład
pracy powinien (...) przesunąć go na inne
stanowisko pracy, niezwiązane z takim ryzykiem.
Jeśli pozostawił go na dotychczasowym stanowisku,
to uczynił to ze wszystkimi konsekwencjami
prawnymi tej bezczynności”.** Odmowę poddania
się szczepieniu przez pracownika można jednak
potraktować jako niewykonanie polecenia pracodawcy,
co może uzasadniać odpowiedzialność porządkową
pracownika.
_____________________________________
** Wyrok z dn. 23.07.1999 r., sygn. akt: I SA 271/99, LEX nr 47 955.
Ponadto warto wspomnieć o art. 120 K.p.
Zgodnie z tym przepisem, w razie wyrządzenia
przez pracownika przy wykonywaniu przez
niego obowiązków pracowniczych szkody osobie
trzeciej, do naprawienia szkody jest zobowiązany
wyłącznie pracodawca (p. pyt. 3). Z unormowania
tego wynika zatem, że jeśli pracownik zakaziłby
chorobą zakaźną innego pracownika lub inną
osobę (np. pacjenta), pracodawca ponosi odpowiedzialność
odszkodowawczą. Istotne postanowienie
zawiera jednak § 2 tego artykułu. Zgodnie z nim
bowiem, wobec pracodawcy, który naprawił szkodę
wyrządzoną osobie trzeciej, pracownik ponosi
odpowiedzialność przewidzianą w przepisach niniejszego
rozdziału (czyli rozdz. I w dziale V K.p.).
Pracodawca posiada zatem tzw. roszczenie zwrotne i może dochodzić od pracownika kwoty, którą
musiał zapłacić tytułem odszkodowania. W przypadku
jednak, gdy do wyrządzenia szkody doszło z winy nieumyślnej pracownika, roszczenie to ogranicza się do trzykrotności wysokości jego
wynagrodzenia.
Przedstawiona regulacja uzupełniona jest
przepisami szczególnymi, a mianowicie Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz
zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi
(tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 151). Zgodnie z jej
art. 20 ust. 1, w celu zapobiegania szerzeniu się
zakażeń i chorób zakaźnych wśród pracowników
narażonych na działanie biologicznych czynników
chorobotwórczych przeprowadza się zalecane
szczepienia ochronne wymagane przy wykonywaniu
czynności zawodowych. Wykaz tych czynności
oraz odpowiadających im wymaganych szczepień
ochronnych został ujęty w Rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie
wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz
zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub
podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych
lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności
(Dz.U. poz. 40). Pracodawca ma obowiązek poinformowania
pracownika, narażonego na działanie
biologicznych czynników chorobotwórczych,
przed podjęciem czynności zawodowych o rodzaju
zalecanego szczepienia ochronnego wymaganego
przy wykonywaniu czynności zawodowych. Można
przyjąć, że w przypadku odmowy poddania
się takim szczepieniom pracodawca nie będzie
mógł dopuścić pracownika do wykonywania pracy
stwarzającej wspomniane zagrożenia (w takiej
sytuacji pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia).
Możliwe będzie wówczas przeniesienie
pracownika na inne stanowisko, na którym nie
będzie on narażony na ekspozycję na wspomniane
czynniki, lub ewentualnie pracodawca będzie mógł
rozwiązać z takim pracownikiem stosunek pracy
za wypowiedzeniem.
Pytanie 2. Kto finansuje szczepienia personelu placówek opieki zdrowotnej?
Zasady finansowania szczepień ochronnych zależą
od tego, do jakiej kategorii należy szczepienie,
czyli czy jest ono obowiązkowe, czy jedynie
zalecane. W myśl bowiem art. 18 ust. 2 Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi,
koszty przeprowadzenia obowiązkowych szczepień
ochronnych i lekarskich badań kwalifikacyjnych
oraz konsultacji specjalistycznych osób ubezpieczonych
są finansowane na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych.
Inaczej kształtuje się sytuacja w odniesieniu
do szczepień ochronnych, które mają być przeprowadzone u pracowników narażonych na działanie
biologicznych czynników chorobotwórczych przy
wykonywaniu czynności zawodowych określonych w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzajów
czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień
ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy,
żołnierzy lub podwładnych podejmujących
pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych
do wykonywania tych czynności. W szczególności
chodzi o pracowników, którzy mają styczność z materiałem biologicznym pochodzenia ludzkiego
(krew i inne płyny ustrojowe oraz wydaliny i wydzieliny)
lub sprzętem skażonym tym materiałem
biologicznym. Powinni oni być wówczas poddani
szczepieniu przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby
typu B. Koszt przeprowadzenia takich szczepień
oraz zakupu szczepionek ponosi pracodawca
(art. 20 ust. 3 powołanej ustawy).
Ze względu na specyfikę zatrudnienia i związane z nim ryzyko zakażenia innymi chorobami
niż wymienione w powołanym rozporządzeniu,
może wystąpić konieczność poddania pracowników
również szczepieniom ochronnym przeciwko
takim chorobom. W takim przypadku znajduje
zastosowanie art. 229 § 6 K.p. Stanowi on m.in.,
że pracodawca ponosi koszty profilaktycznej opieki
zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi
na warunki pracy. Koszty te obejmują nie tylko
samo wykonanie zabiegu i zakup szczepionki. W piśmiennictwie wskazuje się bowiem, że pracodawca
powinien pokryć również koszt badań profilaktycznych i diagnostycznych oraz wypłacić wynagrodzenie za czas niewykonywania przez
pracownika pracy z związku z tymi zabiegami.
Pytanie 3. Rozważmy sytuację, gdy pacjent przebywający w placówce opieki zdrowotnej zaraził się chorobą zakaźną, której można zapobiegać poprzez szczepienie, a źródłem zakażenia był niezaszczepiony pracownik placówki – przykładem może być przeniesienie ospy wietrznej na ciężarną pacjentkę oddziału ginekologiczno-położniczego lub zarażenie krztuścem noworodka na oddziale neonatologicznym. W obu przypadkach zachorowanie stwarza poważne zagrożenie dla życia tych pacjentów. Kto ponosi odpowiedzialność w takiej sytuacji: pracownik czy pracodawca? Czy fakt, że pracownik był niezaszczepiony, ma znaczenie w orzekaniu?
Każdy lekarz, który wyrządza pacjentowi szkodę,
może ponosić odpowiedzialność karną, cywilną
oraz zawodową, jeżeli naruszone zostały przez
niego przyjęte w danym środowisku zasady deontologii.
Odrębny rodzaj odpowiedzialności stanowi
odpowiedzialność pracownicza, która, jak
sama nazwa wskazuje, dotyczy jedynie lekarzy
zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Zgodnie z treścią art. 120 K.p., w razie wyrządzenia
przez pracownika przy wykonywaniu powierzonych
mu obowiązków pracowniczych szkody osobie
trzeciej zobowiązany do jej naprawienia jest
wyłącznie pracodawca. Przepis ten odnosi się
do wszystkich pracodawców, także podmiotów
leczniczych. W konsekwencji podmiot leczniczy
ponosi odpowiedzialność wobec pacjenta lub osób
pośrednio poszkodowanych (członkowie rodziny),
jeżeli szkoda powstała na skutek wadliwego leczenia,
błędnej diagnozy lub innych zaniedbań
popełnionych przez lekarza albo zatrudniony
personel medyczny. Sytuacja taka wystąpi także w razie zakażenia pacjenta biologicznym czynnikiem
chorobotwórczym. Szkoda wyrządzona przez
lekarza pracownika musi być jednak wynikiem
wykonywania przez niego obowiązków pracowniczych
(rozwiązania tego nie stosuje się więc, jeśli
szkoda została wyrządzona jedynie przy okazji
wykonywania obowiązków pracowniczych – por.
np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada
2013 r., sygn. akt: I CSK 87/13, LEX nr 1 418874).
Wyjątek stanowi w tej mierze przypadek, w którym szkoda została wyrządzona przez lekarza umyślnie. Dzieje się tak wówczas, gdy lekarz
wyobraża sobie skutek w postaci szkody (wie, że
może nastąpić zakażenie) i tego właśnie chce lub
godzi się na wystąpienie takiego skutku. Wówczas
lekarz może ponosić odpowiedzialność w pełnym
zakresie. Najnowsze orzecznictwo sądów polskich
przyjmuje bowiem, że pracodawca nie powinien
ponosić odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
przez pracownika umyślnie (por. np. wyrok Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 listopada
2017 r., sygn. akt: III APa 4/17, LEX nr 2 423331)***. W każdym razie po zaspokojeniu roszczeń pacjenta
podmiotowi leczniczemu, który wypłacił świadczenie,
przysługuje prawo regresu do odpowiedzialnego
pracownika, ale jeśli szkoda została
wyrządzona nieumyślnie, ogranicza się ono jedynie
do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia
(art. 119 K.p.). Wynagrodzenie lekarza ustala się
na podstawie zarobków pobieranych przez niego w dniu wyrządzenia szkody. Jeżeli jednak lekarz
jest zatrudniony na kilku etatach, nie sumuje się
wypłacanych mu wynagrodzeń.
________________________________________
*** Na zagadnienie to zwrócił uwagę Sąd Najwyższy, który w wyroku z dnia 2 lutego 2011 r. (sygn. akt: II PK 189/10, LEX nr 811 844) orzekł, że: „w razie wyrządzenia przez pracownika szkody innemu pracownikowi z winy umyślnej art. 120 K.p. nie znajduje zastosowania. W takiej sytuacji pracownik odpowiada wobec poszkodowanego za naprawienie szkody na zasadach ogólnych niezależnie od odpowiedzialności zakładu pracy. Nie wyłącza to jednak odpowiedzialności pracodawcy za szkodę wyrządzoną przez pracownika na zasadzie odpowiedzialności za cudze czyny uregulowanej w kodeksie cywilnym”.
W razie wyrządzenia szkody przez kilku lekarzy będących w jednym zespole, każdy z nich ponosi odpowiedzialność regresową wobec swojego pracodawcy stosownie do stopnia przyczynienia się do powstania szkody oraz stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych lekarzy do powstania szkody, lecz każdemu z nich można przypisać winę, odpowiadają oni w równych częściach (art. 118 K.p.).
Piśmiennictwo:
1. Baran K.W. (red.), Ćwiertniak B.M., Driczinski S. i wsp.: Kodeks pracy. Komentarz. Warszawa, 20122. Florek L. (red.), Celeda R., Gonera K. i wsp.: Kodeks pracy. Komentarz. Warszawa, 2011
3. Marek A.: Kodeks karny. Komentarz. Warszawa, 2010