Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych stanowi, że badanie kwalifikacyjne i obowiązkowe szczepienie ochronne osoby, która ukończyła 6 lat, można przeprowadzić bez obecności opiekuna, jednak po uzyskaniu jego pisemnej zgody. Czy to oznacza, że 10-latek może przyjść do przychodni na szczepienie sam? W rozporządzeniu dotyczącym przeprowadzania badań bilansowych dzieci podano natomiast, że bilans 16-latka należy przeprowadzić w obecności rodzica. Od jakiego wieku dziecko może więc przyjść do lekarza bez opiekuna?
Zasady przeprowadzania obowiązkowych szczepień ochronnych reguluje art. 17 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570, z późn. zm. Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Ustawa o zmianie ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi oraz ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 roku w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz.U. Nr 182, poz. 1086 Rozporządzenie w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych). Rozporządzenie to opisuje między innymi wymogi dotyczące obecności przedstawiciela ustawowego (opiekuna faktycznego) podczas wykonywania szczepienia. Są one zróżnicowane w zależności od wieku osoby poddawanej takiemu zabiegowi. Zgodnie z § 7 ust. 1, w przypadku dziecka, które nie ukończyło 6. roku życia, zarówno badanie kwalifikacyjne, jak i obowiązkowe szczepienie ochronne można przeprowadzić wyłącznie w obecności osoby, która sprawuje prawną pieczę nad dzieckiem albo jego opiekuna faktycznego. Z kolei ust. 2 tego paragrafu stanowi, że u osoby, która przekroczy wspomnianą granicę wiekową, ale nie jest jeszcze pełnoletnia, badania te oraz szczepienia można wykonywać bez obecności osoby sprawującej prawną pieczę lub opiekuna faktycznego. Przepis nakazuje jednak uzyskanie wówczas pisemnej zgody tych podmiotów oraz informacji na temat uwarunkowań zdrowotnych mogących stanowić przeciwwskazanie do szczepień. Dla porządku należy dodać, że w myśl ust. 3, badania kwalifikacyjne i szczepienia powinny być przeprowadzone indywidualnie.
Z unormowania tego wynika więc, że w przypadku dzieci, które ukończą 6. rok życia, nie jest wymagana obecność przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego tych osób w trakcie zabiegu. Z formalnego punktu widzenia, takie dziecko może zatem przybyć na badanie i szczepienie pod opieką dowolnej osoby (np. nauczyciela, starszego rodzeństwa) albo też samo (bez żadnej opieki). Warto bowiem pamiętać, że w omawianej grupie wiekowej mogą znaleźć się także osoby nastoletnie. Ze względów praktycznych pożądane byłoby jednak, by w przypadku badań kwalifikacyjnych i szczepień wykonywanych u małych dzieci (choć mających ukończone 6 lat) obecny był rodzic. Zapewni on bowiem nie tylko bezpieczeństwo takiemu dziecku, ale również będzie mógł podejmować decyzje co do postępowania w sytuacji, gdy na przykład wystąpią wczesne odczyny poszczepienne lub inne komplikacje.
Dla pełności obrazu należy wyjaśnić pojęcie osoby sprawującej prawną pieczę (przedstawiciela ustawowego) oraz opiekuna faktycznego. Do tej pierwszej kategorii zalicza się rodziców oraz opiekunów prawnych.
Zgodnie z art. 98 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, przedstawicielami ustawowymi dziecka są jego rodzice, ale tylko wówczas, gdy pozostaje ono pod ich władzą rodzicielską. W piśmiennictwie wskazuje się kilka przypadków, gdy władza ta rodzicom nie przysługuje. Przykładowo zatem:
- nie posiadają oni pełnej zdolności do czynności prawnych z powodu braku pełnoletniości albo w następstwie ubezwłasnowolnienia,
- w wyniku orzeczenia sądowego zostali pozbawieni tej władzy albo została ona im ograniczona;
- zostali pozbawieni tej władzy w warunkach art. 51 Kodeksu karnego, tj. w związku z popełnieniem przestępstwa na szkodę małoletniego lub wspólnie z nim.
Naturalnie, władza ta nie przysługuje również w sytuacji śmierci rodziców. Jeżeli okoliczności te dotyczą tylko jednego z rodziców, władzę może wykonywać drugi z nich, jeśli zaś odnoszą się do obojga – konieczne jest ustanowienie dla małoletniego opiekuna prawnego (art. 145 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Wówczas on staje się przedstawicielem ustawowym dziecka.
Przedstawicielem ustawowym małoletniego może być osoba, która go przysposobiła (przysposabiający). W praktyce sytuacja taka może wystąpić w przypadku przysposobienia dziecka przez jednego z małżonków.
Z kolei pojęcie opiekuna faktycznego zostało zdefiniowane w art. 3 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn. Dz. U z 2012 r. poz. 159, z późn. zm). Według tego przepisu, opiekunem takim jest osoba sprawująca, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny opieki takiej wymaga.
Omówione rozwiązania prawne stosuje się w odniesieniu do badań kwalifikacyjnych i obowiązkowych szczepień ochronnych. Przepisy nie regulują natomiast wymogów dotyczących obecności przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego przy zabiegach terapeutycznych przeprowadzanych u osób małoletnich. Jednakże ich udział może być niezbędny ze względu na konieczność wyrażenia zgody na interwencję medyczną. Warto bowiem przypomnieć, że zarówno w przypadku zabiegów prostych (o których mowa w art. 32 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty – tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634, z późn. zm.), jak i operacyjnych oraz o podwyższonym ryzyku dla pacjenta (których dotyczy art. 34 powołanej ustawy), przedstawiciel ustawowy powinien wyrazić zgodę na zabieg (w przypadku dziecka do 16. roku życia – samodzielnie, a po ukończeniu przez nie takiego wieku – kumulatywnie). Jego obecność jest więc niezbędna. Nie oznacza to jednak, że lekarz nie może udzielać świadczeń zdrowotnych wobec małoletniego bez udziału jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego (a więc również bez ich zgody). W takim jednak przypadku muszą zostać spełnione przesłanki zgody domniemanej, uregulowane w art. 33 (w odniesieniu do zabiegów prostych) oraz art. 34 ust. 7 i 8 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (jeśli konieczne jest przeprowadzenie zabiegu operacyjnego lub o podwyższonym ryzyku dla pacjenta).
Zobacz także: Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jednolity) art. 33 i 34.
