Opracowała: Małgorzata Ściubisz, redaktor serwisu „Szczepienia”
W przeglądzie systematycznym piśmiennictwa oceniono skuteczność rzeczywistą szczepionek m.in. w profilaktyce poekspozycyjnej chorób zakaźnych, czyli podawanych po ekspozycji na czynnik etiologiczny, a przed wystąpieniem objawów choroby, choroby o zmodyfikowanym przebiegu lub zgonu. Przeszukano elektroniczną bazę publikacji medycznych (PubMed). Ostatecznie do przeglądu zakwalifikowano 14 badań z randomizacją i 31 badań obserwacyjnych, które dotyczyły poekspozycyjnego podania szczepionek w profilaktyce: ospy wietrznej (9 badań), wirusowego zapalenia wątroby (WZW) typu A (5 badań), WZW typu B (5 badań), odry (6 badań), świnki (2 badania), wścieklizny (6 badań) oraz ospy prawdziwej (12 badań). W większości zakwalifikowanych badań porównywano ryzyko zachorowania (secondary attack) lub zgonu (case fatality) po ekspozycji u osób szczepionych i nieszczepionych. Za podatność na zakażenie uznawano brak szczepienia w wywiadzie. W kilku badaniach podatność potwierdzono w badaniu serologicznym. Z uwagi na dużą heterogeniczność danych nie można było przeprowadzić metaanalizy (ilościowej analizy danych). Nie odnaleziono badań spełniających założone kryteria dla 21 z 28 chorób, którym można zapobiegać poprzez szczepienia, choć szczepienie przeciwko tężcowi i błonicy ma udowodnioną skuteczność w profilaktyce poekspozycyjnej.
W odniesieniu do wszystkich chorób, z wyjątkiem świnki, w co najmniej 1 badaniu zakwalifikowanym do przeglądu wykazano skuteczność danej szczepionki w profilaktyce poekspozycyjnej. Niemal dla wszystkich chorób zaobserwowano wyraźny związek między czasem, jaki upłynął od ekspozycji do podania szczepionki, a przebiegiem choroby – im szybciej podano szczepionkę, tym przebieg choroby był łagodniejszy. W badaniach, w których oceniano skuteczność szczepionek w profilaktyce poekspozycyjnej w zależności od czasu, jaki upłynął od ekspozycji do podania szczepionki, obliczenia dotyczą najkrótszego czasu po ekspozycji. Mediana skuteczności szczepionek w profilaktyce poekspozycyjnej różniła się w zależności od choroby i w zapobieganiu zachorowaniom wyniosła: 85% dla WZW typu A, 85% dla WZW typu B, 83% dla odry, 67% dla ospy wietrznej oraz 38% dla świnki. Mediana skuteczności szczepionki przeciwko wściekliźnie w profilaktyce poekspozycyjnej (wobec zgonu) wyniosła 100%.
Zebrane w przeglądzie dane wskazują także na nieistotną zależność pomiędzy długością okresu inkubacji a długością okresu pomiędzy ekspozycją i podaniem szczepionki, który pozwala osiągnąć ≥75% skuteczność, ale wydaje się, że dłuższy okres inkubacji pozwala na większe opóźnienie poekspozycyjnego podania szczepionki. Na skuteczność szczepionek w profilaktyce poekspozycyjnej może mieć wpływ rodzaj populacji, na przykład badania dotyczące profilaktyki poekspozycyjnej ospy wietrznej oraz świnki obejmowały głównie dzieci, a WZW typu A głównie dorosłych w wieku <40 lat. Większość badań uwzględnionych w przeglądzie dotyczyła masowych akcji szczepień, które, choć obejmowały wystarczająco duże populacje, były obarczone mniejszą pewnością oceny narażenia (ekspozycji). Dotyczyło to na przykład badań przeprowadzonych w placówkach opieki zdrowotnej lub szkołach. Ocena narażenia może być także utrudniona w warunkach ogniska epidemicznego, gdyż w czasie masowych akcji szczepień skupiano się raczej na opanowywaniu ogniska epidemicznego niż na ocenie skuteczności poekspozycyjnej szczepionek. Odwrotnie, znacznie prostsza jest identyfikacja ekspozycji przezskórnej lub przez kontakt z błonami śluzowymi, jak w przypadku narażenia na wirusa zapalenia wątroby typu B lub wścieklizny.
Autorzy przeglądu wyciągnęli wniosek, że skuteczność rzeczywista szczepionek w profilaktyce poekspozycyjnej chorób zakaźnych nie została jak dotąd w pełni zbadana, nawet dla powszechnie stosowanych szczepionek. Warto podkreślić, że istnieje kilka sytuacji, w których efekt ten jest szczególnie ważny: reagowanie na nieprzewidywane zagrożenia dla zdrowia, opracowywanie nowych metod leczenia oraz interpretacji badań dotyczących szczepionek. Przypisywanie wszystkich korzystnych efektów profilaktycznemu działaniu szczepionek, zwłaszcza w warunkach ogniska epidemicznego, może prowadzić do zaniżenia skuteczności poekspozycyjnej. Niniejszy przegląd wskazuje, że konieczne są dalsze badania w tym obszarze.
