Rozmowa o szczepieniach w świecie opornym na fakty

20.06.2018
Communicating about vaccines in a fact-resistant World
Saad B. Omer, Avnika B. Amin, Rupali J. Limaye
JAMA Pediatrics, 2017; 171: 929–930

Tłumaczyła mgr Małgorzata Kurowska
Skróty: MMR – szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce, NOP – niepożądany odczyn poszczepienny

SPECJALNIE dla Medycyny Praktycznej Szczepień

Saad B. Omer
Rollins School of Public Health, Emory University, Atlanta, Georgia

Avnika B. Amin
Rollins School of Public Health, Emory University, Atlanta, Georgia

Rupali J. Limaye
Bloomberg School of Public Health, Johns Hopkins University, Baltimore, Maryland

Przedrukowano za zgodą American Medical Association: Saad B. Omer, Avnika B. Amin, Rupali J. Limaye: Communicating about vaccines in a fact-resistant world. JAMA Pediatrics, 2017; 171 (10): 929–930. Copyright © 2017, American Medical Association. All rights reserved.

Szczepienia to jedna z najskuteczniejszych interwencji w zakresie zdrowia publicznego, jednak utrzymanie tego sukcesu zależy od dużego poziomu akceptacji społecznej. Odsetek osób odmawiających zgody na wykonanie szczepień w Stanach Zjednoczonych zwiększył się od późnych lat 90. ubiegłego wieku,1 co zbiegło się w czasie ze zwiększeniem obaw dotyczących bezpieczeństwa szczepionek. Obawy te są wynikiem łatwiejszego przywoływania w pamięci sytuacji, w których wystąpiły zdarzenia niepożądne, dezinformacji oraz ludzkiej skłonności do błędnego szacowania prawdopodobieństwa. Gdy znaczna część populacji jest obojętna na fakty naukowe, takie jak zmiany klimatyczne wywołane przez człowieka, przekazywanie pacjentom informacji o szczepieniach może nastręczać trudności.

Rozmowa na linii rodzic–lekarz w takich warunkach jest wyzwaniem, dlatego jeśli przeprowadzi się ją niewłaściwie, może pogorszyć problem. Mimo że podstawa naukowa w dziedzinie komunikacji o szczepieniach wciąż się rozwija, przedstawiamy osiągnięcia komunikacji społecznej i behawioralnej, ekonomii behawioralnej, psychologii społecznej i teorii perswazji w postaci wskazówek, jak skutecznie rozmawiać o szczepieniach w poradniach.

Heurystyka dostępności

W obliczu podejmowania niezwłocznych decyzji, takich jak decyzja o szczepieniu w trakcie rutynowej wizyty w przychodni, ludziom często brakuje czasu lub wiedzy do rozpatrzenia wszystkich dostępnych możliwości. Heurystyka dostarcza skrótów myślowych, które pozwalają uzyskać szybkie odpowiedzi. Przykładowo, po obejrzeniu kilku reportaży o przemocy możemy pomyśleć, że przemoc jest znacznie powszechniejsza w naszej okolicy niż w rzeczywistości i w efekcie to przekonanie może wpływać na nasze zachowanie. Heurystyka, mimo że jest pomocna, może powodować błędne przekonania i negatywnie wpływać na podejmowane decyzje. Heurystyka, która ma szczególne znaczenie w kontekście wyobrażeń na temat szczepień, to heurystyka dostępności. Po raz pierwszy opisał ją laureat Nagrody Nobla, Daniel Kahneman, oraz jego współpracownik, Amos Tversky, w przełomowym artykule z 1974 roku.2 Heurystyka dostępności opisuje naszą skłonność do szacowania prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia, opierając się na tym, jak łatwo takie zdarzenie przychodzi na myśl. Przykładowo, katastrofy lotnicze przyciągają dużą uwagę publiczną i są nagłaśniane w mediach, jednak prawdopodobieństwo śmierci w wyniku katastrofy lotniczej jest 862 razy mniejsze niż prawdopodobieństwo zgonu w wyniku wypadku samochodowego.3 Niemniej jednak więcej ludzi boi się latać niż jeździć samochodem.

Po skutecznym wprowadzeniu szczepień przeciwko danej chorobie zachorowalność zaczyna się zmniejszać. Wraz ze zwiększającą się liczbą podanych dawek szczepionki, liczba bezwzględna prawdziwych (i subiektywnie postrzeganych jako takie) zdarzeń niepożądanych po szczepieniu zaczyna się zwiększać. Kolejne kohorty rodziców słyszą głównie o zdarzeniach niepożądanych, a pamięć zbiorowa o chorobie słabnie. Łatwość przywoływania w pamięci korzyści, w porównaniu z ryzykiem niekorzystnych zdarzeń, się zmienia, co może osłabić dobrą ocenę i zmniejszyć zaufanie do szczepień.

Dowody empiryczne potwierdzają to zjawisko nie tylko w przypadku rodziców, lecz także lekarzy. Przykładowo lekarze, którzy ukończyli studia w latach 1995–2002, byli mniej przychylni szczepieniom w porównaniu z kolegami, którzy dyplom odebrali w latach 1954–1964.4

Walka z dezinformacją i efekt bumerangu

Instynktowną reakcją na nieprawdziwe stwierdzenia o szczepieniach jest podanie poprawnych informacji. Jednak podejście oparte na korygowaniu błędnych opinii ma swoje ograniczenia i może odnieść skutek odwrotny do zamierzonego. Wiele osób przetwarza bowiem informacje związane z kontrowersyjnymi tematami, zachowując swoje wcześniejsze przekonania. Osoby takie w obliczu informacji zaprzeczających ich wcześniejszym sądom mogą nie tylko się opierać próbie kwestionowania ich opinii, ale nawet jeszcze bardziej się utwierdzać w słuszności swojego zdania.5 Psychologowie w latach 50. XX wieku nazwali to zjawisko efektem bumerangu, a wielu badaczy analizowało ten fenomen także w innych dziedzinach.

W badaniu politologów Nyhana i Reiflera5 uczestnicy mieli przeczytać nieprawdziwe artykuły dotyczące broni masowego rażenia w Iraku: jeden zawierał mylące twierdzenie w wypowiedzi polityka, a drugi mylące twierdzenie wraz z informacją, która je korygowała. Uczestnicy badania o konserwatywnych poglądach, którym przedstawiono mylące twierdzenie i jego korektę, byli bardziej skłonni się zgodzić, że Irak posiadał broń masowego rażenia, niż ci, którym przedstawiono samo mylące twierdzenie.5 Efekt odwrotnego skutku (backfire effect) zaobserwowano również w badaniu klinicznym przeprowadzonym w celu oceny skuteczności korygowania błędnych przekonań o szczepionce przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR).7 Większą niechęć do zaszczepienia swoich dzieci po przedstawieniu informacji podważających istnienie związku między szczepionką MMR a zachorowaniem na autyzm wykazali rodzice, którzy podchodzili nieufnie do szczepień, nawet mimo poszerzenia swojej wiedzy na temat.

Skup się na chorobie

W związku z ryzykiem wystąpienia skutków odwrotnych do zamierzonych inną obiecującą metodą jest unikanie poprawiania błędnych przekonań dotyczących zdarzeń niepożądanych po szczepieniach i skierowanie rozmowy na chorobę (której szczepienie ma zapobiegać – przyp. red.). Model poszerzonego przetwarzania równoległego (w psychologii jedna z metod zarządania strachem – przyp. red.) to podstawowa zasada postępowania, gdy osoba postrzega chorobę jako zagrożenie. W takich przypadkach ludzie albo stawiają czoło problemowi bezpośrednio, albo doświadczają blokady poznawczej i nie są zdolni do podjęcia decyzji. Aby ich skutecznie zachęcić do podjęcia działań zapobiegających zachorowaniu, muszą oni najpierw dostrzec, że znajdują się w grupie ryzyka choroby (postrzeganie ryzyka) oraz uwierzyć, że można temu ryzyku skutecznie przeciwdziałać (skuteczność polecanej metody) i oni są w stanie to zrobić (poczucie własnej skuteczności).

O ile nam wiadomo, liczba publikacji oryginalnych dotyczących metod wpływania na postrzeganie ciężkości choroby i podatności na zachorowanie jest ograniczona. Istnieją jednak pewne obiecujące wskazówki. Sadique i wsp.8 przedstawili grupie matek ogólne informacje dotyczące ryzyka i ciężkości przebiegu hipotetycznej choroby, jak również wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP). Podatność na zachorowanie modyfikowano, przedstawiając różne prawdopodobieństwo wystąpienia zakażenia lub NOP. Natomiast nasilenie zachorowania zróżnicowano, zmieniając rodzaj objawów (drażliwość, gorączka i niedrożność jelit) oraz czas ich utrzymywania się, uwidoczniając w ten sposób wyraźne różnice w ciężkości. Następnie matki te poproszono o decyzję dotyczącą szczepienia ich dziecka przeciwko hipotetycznej chorobie. Kobiety, które miały wiedzę o rzeczywistej chorobie przed badaniem, były bardziej skłonne zaszczepić swoje dziecko, niż te, które wiedziały na ten temat niewiele, nawet przy ryzyku NOP.8 To nie szansa na zachorowanie lub wystąpienie NOP ostatecznie umożliwiała przewidzenie prawdopodobieństwa podjęcia pozytywnej decyzji o szczepieniu, lecz subiektywna ocena matek jak poważna jest choroba lub NOP.8 Badacze wpłynęli na postrzeganie ciężkości choroby, prezentując różne objawy kliniczne związane z zachorowaniem lub NOP. Jak wspomnieliśmy wcześniej, łatwość przywoływania odpowiednich informacji z pamięci wpływa na postrzeganie szansy na zachorowanie i nasilenie choroby, dlatego lekarze mogą wykorzystywać aktualne doniesienie medialne o epidemiach w celu uwydatnienia znaczenia choroby.

Mimo że preferuje się raczej koncentrację na chorobie niż na szczepieniu, to w bezpośrednim odnoszeniu się do mitów dotyczących szczepień należy przestrzegać 3 zasad.9 Po pierwsze, w konfrontacji z mitem trzeba się skupić na kluczowych faktach, a nie na wszystkich pomocnych informacjach. Nadmiar informacji mimowolnie może bowiem utrwalić mit, natomiast proste fakty pomogą zwalczyć błędne rozumowanie.9 Kluczowy przekaz może się skupić wokół faktów, takich jak: „żadna z zalecanych szczepionek wysoce skojarzonych dla dzieci nie zawiera tiomersalu”. Przekazujemy w ten sposób prostą i jasną informację.9 Po drugie, zanim odwołamy się do mitu, powinniśmy jasno zakomunikować, że stwierdzenie, które podamy za chwilę, jest nieprawdziwe, aby słuchacz był czujny. Po trzecie i najważniejsze, należy podać alternatywne wyjaśnienie. Próby wyjaśnienia mitu bez wypełnienia luki w wiedzy prawdopodobnie nie będą skuteczne. Lukę możemy wypełnić wyjaśnieniem, dlaczego mit jest fałszem i/lub dlaczego niektórzy ludzie go rozpowszechniają.

Wykorzystaj moc zaniechania

Dychotomiczny podział ludzi na tych, którzy akceptują szczepienia, i tych, którzy je odrzucają, jest pewnym uproszczeniem. Wielu rodziców po prostu jest niezdecydowanych. Nie są pewni, czy korzyści płynące z zaszczepienia dziecka przeważają nad ryzykiem NOP. W przypadku tych rodziców podpowiedzi i interwencje wywierające wpływ na ich bierną postawę i zaniechanie (tj. pokazanie, co się stanie, jeśli nie podejmą żadnego działania) mogą pomóc w przejściu od intencji do akcji.

Interwencje te mogą obejmować komunikację opartą na domniemaniu, że rodzic zaszczepi swoje dziecko, co kształtuje całą rozmowę. Z kolei komunikacja oparta na współdecydowaniu polega na zapytaniu rodziców, czy chcą, aby ich dziecko zostało zaszczepione (komunikat oparty na domniemaniu: „Już czas zaszczepić Jasia!” vs komunikat oparty na współdecydowaniu: „Czy chcą państwo, aby zaszczepić Jasia podczas tej wizyty?”). Większość rodziców sprzeciwia się szczepieniu dziecka, gdy lekarz daje im możliwość współdecydowania, a mniej, gdy prowadzi rozmowę z założeniem zgody domniemanej.

Podsumowanie

Opisane powyżej strategie to tylko kilka obiecujących metod opartych na danych naukowych. Nie jest to kompletna lista możliwych działań. Jednak w świecie, w którym interwencje polegające na dostarczaniu faktów napotykają na ograniczenia, istnieje potrzeba przejścia od rozsądnych argumentów na rzecz strategii przygotowanych na podstawie danych naukowych, aby zwiększyć odsetek osób wyrażających zgodę na szczepienie.

Piśmiennictwo:

1. Omer S.B., Salmon D.A., Orenstein W.A. i wsp.: Vaccine refusal, mandatory immunization, and the risks of vaccine-preventable diseases. N. Engl. J. Med., 2009; 360: 1981–1988
2. Tversky A., Kahneman D.: Judgment under uncertainty: heuristics and biases. Science, 1974; 185: 1124–1131
3. Injury Facts 2016. Itasca, IL, National Safety Council, 2016
4. Mergler M.J., Omer S.B., Pan W.K.Y. i wsp.: Are recent medical graduates more skeptical of vaccines? Vaccines (Basel), 2013; 1: 154–166
5. Nyhan B., Reifler J.: When corrections fail: the persistence of political misperceptions. Polit. Behav., 2010; 32: 303–330
6. Hovland C.I., Janis I.L., Kelley H.H.: Communication and persuasion. New Haven, CT, Yale University Press, 1953
7. Nyhan B., Reifler J., Richey S., Freed G.L.: Effective messages in vaccine promotion: a randomized trial. Pediatrics, 2014; 133: e835–e842
8. Sadique M.Z., Devlin N., Edmunds W.J., Parkin D.: The effect of perceived risks on the demand for vaccination: results from a discrete choice experiment. PLoS One, 2013; 8: e54 149
9. Cook J., Lewandowsky S.: The debunking handbook. St Lucia, Queensland, Australia, University of Queensland, 2011
10. Opel D.J., Heritage J., Taylor J.A. i wsp.: The architecture of provider-parent vaccine discussions at health supervision visits. Pediatrics, 2013; 132: 1037–1046

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań