Farmakologiczne leczenie zapobiegawcze migreny epizodycznej u dorosłych – uaktualnienie wytycznych opracowanych na podstawie wiarygodnych i aktualnych danych naukowych

Tłumaczył dr med. Marek Bodzioch

Otrzymano 27 czerwca 2011 roku. Przyjęto do druku w ostatecznej wersji 24 stycznia 2012 roku.
Korespondencję i prośby o kopie oryginału należy kierować do American Academy of Neurology: guideline@aan.com
Afiliacje autorów: Thomas Jefferson University (S.D.S.), Jefferson Headache Center, Philadelphia, PA; the Armstrong Atlantic State University (S.H.), Savannah, GA; Comprehensive Headache Center (F.F.), Baylor University Headache Medicine Center, Dallas, TX; Mayo Clinic (D.D.), Scottsdale, AZ; New York University School of Medicine (C.A.), Albany oraz Elmendorf Air Force Base (E.A.), AK, USA.
Załączniki e-1–e-5, pozycja piśmiennictwa e1 oraz tabele e-1 i e-2 są dostępne na stronie internetowej Neurology pod adresem www.neurology.org.
Zaakceptowane przez: Quality Standards Subcommittee 19 lutego 2011 roku, Practice Committee 19 czerwca 2011 roku, AHS Board of Directors 29 marca 2012 roku oraz AAN Board of Directors 27 stycznia 2012 roku.
Finansowanie badania: Przedstawiane wytyczne opracowano dzięki wsparciu finansowemu udzielonemu przez American Academy of Neurology i American Headache Society. Żaden z autorów nie otrzymał zwrotu kosztów, wynagrodzenia ani innego uposażenia za udział w opracowaniu tych wytycznych. Pełne oświadczenia dotyczące konfliktu interesów znajdują się pod adresem www.neurology.org. Na końcu artykułu przedstawiono konflikty interesów, które autorzy uznali za istotne dla poruszanych zagadnień.
Reprinted with permission of Lippincott Williams & Wilkins. Jest to tłumaczenie artykułu S.D. Silberstein, S. Holland, F. Freitag, D.W. Dodick, C. Argoff, E. Ashman: Evidence-based guideline update: Pharmacologic treatment for episodic migraine prevention in adults (Neurology 2012; Vol.78 (17):1337–1345), opublikowanego w języku angielskim przez wydawnictwo Lippincott Williams & Wilkins.
Lippincott Williams & Wilkins nie brało udziału w tłumaczeniu tej publikacji z języka angielskiego na język polski i nie bierze odpowiedzialności za jakiekolwiek błędy, opuszczenia ani nieprawidłowości, jakie mogły wystąpić w tekście.
Lippincott Williams & Wilkins nie popiera i nie poleca żadnych produktów handlowych, usług ani sprzętu.
Copyright © Lippincott Williams & Wilkins, 2012. Wszystkie prawa zastrzeżone.
Lippincott Williams & Wilkins played no role in the translation of this publication from English to the Polish language and disclaims any responsibility for any errors, omissions, or other possible defects in the translation of the publication.

Streszczenie

Cel: Uaktualnienie zaleceń dotyczących zapobiegawczego leczenia migrenowego bólu głowy opracowanych na podstawie wiarygodnych i aktualnych danych naukowych. Sformułowano następujące pytanie kliniczne: Które farmakologiczne metody leczenia mają potwierdzoną skuteczność w zapobieganiu napadom migreny? Metody: Autorzy przeanalizowali wyniki badań opublikowane od czerwca 1999 roku do maja 2009 roku, stosując ustrukturyzowaną procedurę oceny danych naukowych dotyczących skuteczności różnych leków zapobiegających migrenie dostępnych w Stanach Zjednoczonych. Wyniki i zalecenia: Autorzy dokonali przeglądu streszczeń 284 artykułów, z których 29, spełniających kryteria wiarygodności klasy I i II, omówiono w niniejszym dokumencie. Walproinian sodu (także w równomolowym połączeniu z kwasem walproinowym), topiramat, metoprolol, propranolol i timolol są skuteczne w zapobieganiu migrenie. Leki te należy oferować chorym na migrenę w celu zmniejszenia częstości i ciężkości napadów migreny (siła zalecenia A). Frowatryptan jest skuteczny w zapobieganiu migrenie miesiączkowej (siła zalecenia A). Lamotrygina jest nieskuteczna w zapobieganiu migrenie (siła zalecenia A).

Zgodnie z wynikami badań epidemiologicznych około 38% chorych na migrenę wymaga leczenia zapobiegawczego, ale tylko 3–13% takie leczenie obecnie stosuje.¹ W 2000 roku American Academy of Neurology (AAN) opublikowała wytyczne dotyczące zapobiegania migrenie.^2,3 Od tego czasu opublikowano wyniki nowych badań klinicznych, w których oceniano skuteczność i bezpieczeństwo metod zapobiegawczego leczenia migreny. Celem przedstawianej aktualizacji tych wytycznych było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytanie kliniczne: Jakie metody leczenia farmakologicznego mają potwierdzoną skuteczność w zapobieganiu migrenie pod względem zmniejszenia częstości napadów migreny, liczby dni z migreną lub nasilenia napadów bólu głowy? W tym artykule omówiono bezpieczeństwo i skuteczność różnych metod farmakologicznego leczenia zapobiegawczego migreny.

Osobne wytyczne poświęcono stosowaniu toksyny botulinowej.⁴ Wytyczne opublikowane w 2008 roku zawierały wniosek o prawdopodobnej nieskuteczności toksyny botulinowej w leczeniu migreny epizodycznej. Obecnie trwają prace nad aktualizacją tych wytycznych. W oddzielnym artykule przedstawiono aktualizację wytycznych dotyczących stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych i innych uzupełniających metod leczenia⁵ [Tłumaczenie tych wytycznych ukaże się w następnym numerze "Medycyny Praktycznej – Neurologii" (5/2012) – przyp. red.].

Omówienie procedury analizy danych

Wytyczne zostały opracowane wspólnie przez AAN oraz American Headache Society. Powołano zespół ekspertów w dziedzinie bólu głowy oraz metodologii badań naukowych, którym powierzono zadanie analizy danych naukowych. W skomputeryzowanych bazach danych MEDLINE, PsycINFO i CINAHL wyszukano nowo przeprowadzone badania (których wyniki opublikowano w języku angielskim). Badania z randomizacją, których wyniki opublikowano od czerwca 1999 roku do maja 2007 roku, wyszukano, stosując strategię przeszukiwania baz danych opublikowanych artykułów medycznych za pomocą słowa kluczowego "headache" (ból głowy). Ponowne przeszukiwanie bazy MEDLINE pozwoliło zidentyfikować dodatkowe artykuły opublikowane do maja 2009 roku, które również poddano ocenie i uwzględniono jako uzupełniające źródła danych naukowych.

Wyniki badań dotyczących środków farmakologicznych dostępnych w Stanach Zjednoczonych uwzględniono w analizie pod warunkiem, że uczestniczących w tych badaniach chorych na migrenę losowo przydzielano do grup leczenia (lek badany vs lek standardowy lub placebo), a punkty końcowe oceniano bez znajomości przydziału do grup. Co najmniej dwóch członków zespołu autorów wytycznych niezależnie oceniało każde badanie, oceniając jego wiarygodność zgodnie z klasyfikacją AAN wiarygodności danych naukowych dotyczących leczenia (załącznik e-3 dostępny na stronie internetowej czasopisma Neurology pod adresem www.neurology.org). Różnice w ocenie wiarygodności danych rozstrzygano w toku dyskusji między członkami zespołu autorów.

Analiza danych naukowych

Początkowo wyszukano 179 artykułów, dodatkowe przeszukanie (dotyczące publikacji z lat 2007–2009) dostarczyło zaś kolejnych 105 artykułów. Spośród wszystkich 284 artykułów 29 spełniało kryteria wiarygodności klasy I lub II (artykuły te omówiono w dalszej części tekstu).
Z analizy wykluczono badania, w których:

oceniano skuteczność leków stosowanych w leczeniu innych typów bólu głowy niż migrena epizodyczna u dorosłych;

oceniano doraźne leki przeciwmigrenowe, leki stosowane w leczeniu aury migrenowej lub jej zapobieganiu albo niefarmakologiczne sposoby leczenia (np. metody behawioralne);

stosowano jako główne punkty końcowe wskaźniki oceny jakości życia lub niesprawności albo parametry niepoddane odpowiedniej standaryzacji;

badano leki niedostępne w USA.

Od publikacji pierwotnej wersji wytycznych w 2000 roku AAN zmodyfikowała klasyfikację wiarygodności badań naukowych, uwzględniając odsetek uczestników, którzy przedwcześnie zakończyli udział w badaniu. W konsekwencji obniżono klasę wiarygodności badań, które ukończyło mniej niż 80% uczestników. W ten sposób część badań uwzględnionych w pierwotnej wersji wytycznych uzyskało obecnie niższą klasę wiarygodności.

W odniesieniu do acebutololu, atenololu, bisoprololu, karbamazepiny, klonazepamu, klonidyny, klomipraminy, fluwoksaminy, guanfacyny, nabumetonu, nadololu, nikardypiny, nifedypiny i protryptyliny nie znaleziono nowych badań klasy I lub II. Podstawą zaleceń dotyczących stosowania tych leków są zatem dane naukowe przedstawione w pierwotnej wersji wytycznych (tab. 1). Nie ma również nowych badań klasy I lub II dotyczących antykoagulantów (chociaż zidentyfikowano niewielką liczbę badań klasy III i IV; w tabeli 1. uwzględniono również antykoagulanty).

Tabela 1. Klasyfikacja leków (dostępnych w Stanach Zjednoczonych) stosowanych w zapobieganiu migrenie
Siła zaleceń A: leki o potwierdzonej skuteczności (≥2 badania klasy I)	Siła zaleceń B: leki o prawdopodobnej skuteczności (1 badanie klasy I lub ≥2 badania klasy II)	Siła zaleceń C: leki o możliwej skuteczności (1 badanie klasy II)	Siła zaleceń U: niewystarczające lub sprzeczne dane, niepozwalające potwierdzić ani wykluczyć skuteczności leku	Inne: leki, które są lub mogą być nieskuteczne
leki przeciwpadaczkowe	leki przeciwdepresyjne: SSRI/SSNRI/trójpierścieniowe	inhibitory ACE lizynopryl	inhibitor anhydrazy węglanowej	potwierdzona nieskuteczność
walproinian sodu w równomolowym połączeniu z kwasem walproinowym	amitryptylina	blokery receptora angiotensyny	acetazolamid	leki przeciwpadaczkowe
walproinian sodu	wenlafaksyna	kandesartan	leki przeciwzakrzepowe	lamotrygina
topiramat	beta-blokery	agoniści receptorów α-adrenergicznych	acenokumarol	prawdopodobna nieskuteczność
beta-blokery	atenolola	klonidynaa	warfaryna	klomipraminaa
metoprolol	nadolola	guanfacynaa	pikotamid	możliwa nieskuteczność
propranolol	tryptany (zapobieganie migrenie miesiączkowej)	leki przeciwpadaczkowe	leki przeciwdepresyjne: SSRI/SSNRI	acebutolola
timolola	naratryptanb	karbamazepinaa	fluwoksaminaa	klonazepama
tryptany (zapobieganie migrenie miesiączkowej)	zolmitryptanb	beta-blokery	fluoksetyna	nabumetona
frowatryptanb		nebiwolol	leki przeciwpadaczkowe	okskarbazepinaa
		pindolola	gabapentyna	telmisartana
		leki przeciwhistaminowe	leki przeciwdepresyjne: trójpierścieniowe
		cyproheptadyna	protryptylinaa
			beta-blokery
			bisoprolola
			blokery kanału wapniowego
			nikardypinaa
			nifedypinaa
			nimodypinaa
			werapamil
			leki bezpośrednio rozluźniające mięśniówkę naczyń krwionośnych
			cyklandelat
ACE – enzym konwertujący angiotensynę (angiotensin-converting enzyme); SSNRI – wybiórczy inhibitor zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny (selective serotonin-norepinephrine reupatke inhibitor); SSRI – wybiórczy inhibitor zwrotnego wychwytu serotoniny (selective serotonin reupatke inhibitor). a Siła zalecenia zgodna z pierwotną wersją wytycznych (nie znaleziono nowych danych). b W krótkookresowym zapobieganiu migrenie związanej z miesiączką.

Blokery receptora angiotensyny oraz inhibitory enzymu konwertującego angiotensynę

Do 2000 roku, kiedy wydano pierwotną wersję wytycznych, nie przeprowadzono żadnych badań oceniających skuteczność blokerów receptora angiotensyny ani inhibitorów enzymu konwertującego angiotensynę. Od tego czasu opublikowano wyniki trzech badań.

Kandesartan
W badaniu klasy II przeprowadzonym metodą grup naprzemiennych z 12-tygodnionym okresem leczenia przedzielonym 4-tygodnionym okresem bez przyjmowania badanych preparatów średnia liczba dni z bólem głowy wynosiła 18,5 dnia w grupie placebo i 13,6 dnia w grupie kandesartanu (poprawa o 26,3 vs 45,6% w porównaniu z początkiem badania; p = 0,001)6. Korzyści stosowania kandesartanu stwierdzono również pod względem dodatkowych punktów końcowych, obejmujących: liczbę godzin z bólem głowy (139 vs 95; p < 0,001), liczbę dni z migreną (12,6 vs 9,0; p < 0,001), liczbę godzin z migreną (92,2 vs 59,4; p < 0,001) oraz wskaźnik nasilenia bólu głowy (293 vs 191; p < 0,001). Nie odnotowano poważnych działań niepożądanych. Do najczęstszych należały: zawroty głowy (31%), "objawy ze strony układu mięśniowego lub kostnego" (21%) i zmęczenie (14%). Nie stwierdzono znamiennie częstszego występowania któregokolwiek działania niepożądanego wśród leczonych kandesartanem niż otrzymujących placebo.

Lizynopryl
W jednym badaniu klasy II leczenie lizynoprylem spowodowało znamienną poprawę w porównaniu z placebo pod względem wszystkich trzech głównych punktów końcowych, obejmujących: liczbę godzin z bólem głowy (129 vs 162; średnia zmiana: 20, CI: 5–36), liczbę dni z bólem głowy (19,7 vs 23,7; średnia zmiana: 20, CI: 5–30) oraz liczbę dni z migreną (14,5 vs 18,5; średnia zmiana: 21, CI: 9–34).⁷ Działania niepożądane obejmowały kaszel (26%; z powodu kaszlu leczenie przerwało 10% uczestników), zawroty głowy (23%) oraz „skłonność do omdleń” (10%). Nie odnotowano poważnych działań niepożądanych.

Telmisartan
W jedynym badaniu klasy II nie odnotowano znamiennej różnicy między telmisartanem i placebo pod względem zmniejszenia liczby dni z migreną (-1,65 vs -1,14).⁸

Wnioski
Lizynopryl i kandesartan mogą być skuteczne w zapobieganiu migrenie (po jednym badaniu klasy II dla każdego leku). Telmisartan może być nieskuteczny pod względem zmniejszania liczby dni z migreną (ujemne wyniki jednego badania klasy II).

Leki przeciwpadaczkowe

Równomolowe połączenie kwasu walproinowego i walproinianu sodu
W pierwotnej wersji wytycznych przywołano bardzo wiarygodne i zgodne dane pochodzące z pięciu badań klinicznych, potwierdzające skuteczność preparatów zarówno stanowiących równomolowe połączenie kwasu walproinowego i walproinianu sodu, jak i zawierających sam walproinian sodu.
Od 2000 roku opublikowano wyniki jednego badania klasy I, przeprowadzonego metodą podwójnie ślepej próby, w którym pacjenci otrzymywali przez 12 tygodni placebo albo równomolowe połączenie kwasu walproinowego i walproinianu sodu w postaci preparatu o przedłużonym uwalnianiu w dawce 500–1000 mg/d. Średnia częstotliwość epizodów migrenowego bólu głowy w okresie 4 tygodni zmniejszyła się średnio o 1,2 napadu/tydz. (z 4,4/tydz. na początku badania do 3,2/tydz.) w grupie przyjmującej lek oraz o 0,6 napadu/tydz. (z 4,2/tydz. na początku badania do 3,6/tydz.) wśród otrzymujących placebo (CI: 0,2–1,2; p = 0,006)9. Nie odnotowano znamiennych różnic między grupami pod względem liczby działań niepożądanych związanych z leczeniem.

Uwarunkowania kliniczne
W większości badań klinicznych dotyczących leczenia bólu głowy pacjenci przyjmujący walproinian sodu (także w równomolowym połączeniu z kwasem walproinowym) nie zgłaszali więcej działań niepożądanych niż osoby przyjmujące placebo. Odnotowano jednak zauważalne klinicznie zwiększenie masy ciała w czasie długotrwałego stosowania preparatu kwasu walproinowego w równomolowym połączeniu z walproinianem sodu.^9,10 Stosowanie tych leków wymaga ścisłego monitorowania ze względu na ryzyko zapalenia trzustki, niewydolności wątroby i działań teratogennych.¹¹

Gabapentyna
Po 2000 roku opublikowano wyniki jednego badania klasy III,¹² w którym gabapentynę stosowano w stałej dawce (przez pierwsze 4 tygodnie dawkowanie zwiększano do dawki 2400 mg/d, którą utrzymywano przez kolejne 8 tyg.). Zmodyfikowana analiza ITT wykazała znamienne zmniejszenie mediany liczby napadów migreny w miesiącu w porównaniu z placebo.

Lamotrygina
W pierwotnej wersji wytycznych uwzględniono jedno badanie klasy I,¹³ które nie wykazało znamiennych korzyści lamotryginy w zapobieganiu migrenie. Nowe badanie klasy I, w którym porównywano lamotryginę w dawce 50 mg/d z placebo lub topiramatem w dawce 50 mg/d, wykazało, że pod względem zmniejszenia częstości i nasilenia napadów migreny lamotrygina nie była skuteczniejsza niż placebo (w odniesieniu do obu głównych punktów końcowych) i była mniej skuteczna niż topiramat.¹⁴ Odsetek pacjentów, u których częstość napadów migreny zmniejszyła się co najmniej o 50% (główny punkt końcowy), wynosił 46% w grupie lamotryginy i 34% w grupie placebo (p = 0,093, CI: 0,02–0,26) oraz 63% w grupie topiramatu wobec 46% w grupie lamotryginy (p = 0,019, CI: 0,03–0,31). Działania niepożądane związane z leczeniem (wysypka skórna, uczucie zawrotów głowy, nadmierna senność i objawy nietolerancji ze strony przewodu pokarmowego) wystąpiły u 10% pacjentów przyjmujących lamotryginę.

Okskarbazepina
Skuteczność okskarbazepiny (1200 mg/d) porównano z placebo w jednym badaniu klasy III.¹⁵ Nie stwierdzono znamiennej różnicy między okskarbazepiną i placebo pod względem średniej zmiany liczby napadów migreny między ostatnimi 28 dniami 15-tygodniowego okresu podwójnie ślepej próby a początkiem badania (-1,30 [SE: 0,282] vs -1,74 [SE: 0,283]; p = 0,2274).

Topiramat
Wyniki czterech badań kasy I^14,16-18 i siedmiu badań klasy II^19-25 wskazują, że topiramat (50–200 mg/d) jest skuteczny w zapobieganiu migrenie. W jednym badaniu klasy I topiramat stosowany w średniej dawce 125 mg/d (zakres 25–200 mg/d) był znamiennie skuteczniejszy niż placebo pod względem zmniejszenia częstości napadów migreny w okresie 28 dni (3,31 ±1,7 vs 3,83 ±2,1; p = 0,002).¹⁸ W innym (omówionym wcześniej) badaniu klasy I, przeprowadzonym w układzie grup naprzemiennych, topiramat był skuteczniejszy niż placebo i lamotrygina pod względem głównych punktów końcowych.¹⁴ U 15% przyjmujących topiramat wystąpiły działania niepożądane, najczęściej parestezje, nadmierna senność i nietolerancja ze strony przewodu pokarmowego. Pacjenci otrzymujący placebo zgłaszali nietolerancję ze strony przewodu pokarmowego (3%) oraz jadłowstręt (3%).
W dwóch pozostałych badaniach klasy I topiramat był równie skuteczny jak leki o potwierdzonej skuteczności w zapobieganiu migrenie – propranolol¹⁶ lub walproinian sodu.¹⁷ W pierwszym badaniu topiramat w dawce 50 mg/d spowodował: zmniejszenie częstości napadów migreny w miesiącu (z 6,07 ±1,89 na początku badania do 1,83 ±1,39 po 8 tyg.; p < 0,001), zmniejszenie nasilenia bólu głowy w analogowej skali wzrokowej (z 7,1 ±1,45 do 3,67 ±2,1; p < 0,001) oraz skrócenie czasu trwania bólu głowy (z 16,37 ±7,26 do 6,23 ±5,22 h; p < 0,001).¹⁶ Pacjenci przyjmujący topiramat zgłaszali parestezje (23%), utratę masy ciała (16%) oraz nadmierną senność (13%). Wśród pacjentów przyjmujących propranolol w dawce 80 mg/d średnia częstość napadów migreny w miesiącu zmniejszyła się z 5,83 ±1,98 na początku badania do 2,2 ±1,67 po 8 tygodniach (p < 0,001), nasilenie bólu głowy w analogowej skali wzrokowej zmniejszyło się z 6,43 ±1,6 do 4,13 ±1,94 (p < 0,001), a czas trwania bólu głowy skrócił się z 15,10 ±6,84 do 7,27 ±6,46 h (p < 0,001). Chociaż poprawę pod względem częstości występowania w miesiącu, nasilenia i czasu trwania napadów bólu głowy odnotowano w obu grupach leczenia, pacjenci otrzymujący topiramat osiągnęli znamiennie większe niż przyjmujący propranolol: średnie zmniejszenie częstości napadów w miesiącu (4,23 ±1,2 vs 3,63 ±0,96; p = 0,036; CI: 0,39–1,16), zmniejszenie nasilenia bólu głowy (3,43 ±1,38 vs 2,3 ±1,2; p = 0,001; CI: 0,46–1,8) oraz skrócenie czasu trwania bólu głowy (7,83 ±4,5; p = 0,048; CI: 0,17–4,6).

W drugim badaniu, przeprowadzonym w układzie grup naprzemiennych z 2-miesięcznym okresem przerwy między poszczególnymi okresami leczenia, porównano topiramat w dawce 50 mg/d z walproinianem sodu w dawce 400 mg/d.¹⁷ W obu grupach leczenia stwierdzono poprawę w porównaniu z początkiem badania pod względem częstości napadów, nasilenia oraz czasu trwania bólu głowy. Przeciętna częstość napadów migreny w miesiącu zmniejszyła się 1,8 razy w grupie walproinianu sodu (z 5,4 ±2,5 na początku badania do 3,6 ±2,1 w chwili zakończenia leczenia; CI: 1,0–2,6; p < 0,001) oraz 3 razy w grupie topiramatu (z 5,4 ±2,0 na początku badania do 2,4 ±2,4 w chwili zakończenia leczenia; CI: 2,1–3,9; p < 0,001). Nasilenie bólu głowy zmniejszyło się 3,7 razy wśród leczonych walproinianem sodu (z 7,7 ±1,2 na początku badania do 4,0 ±2,1 w czasie leczenia; CI: 2,9–4,6; p < 0,001) i 3,6 razy w grupie topiramatu (z 6,9 ±1,2 na początku badania do 3,3 ±1,5 w czasie leczenia; CI: 2,9–4,3; p < 0,001). Przeciętny czas trwania epizodu bólu głowy skrócił się o 13,4 h w grupie walproinianu sodu (z 21,3 ±14,6 na początku badania do 7,9 ±7,7 w czasie leczenia; CI: 7,5–19,3; p < 0,001) oraz o 11,9 h wśród otrzymujących topiramat (z 17,3 ±8,4 na początku badania do 5,4 ±6,4 w czasie leczenia; CI: 8,2–15,6; p < 0,001). Ogólna ocena wyników analizy powtórzonych wskaźników zmienności nie ujawniła różnic między grupami leczenia pod względem częstości napadów w miesiącu, nasilenia lub czasu trwania bólu głowy ani po pierwszym, ani po drugim okresie leczenia. Działania niepożądane topiramatu obejmowały utratę masy ciała (18,8%), parestezje (9,4%) oraz utratę masy ciała i parestezje występujące łącznie (25%). Działania niepożądane walproinianu sodu obejmowały utratę masy ciała (34,5%), wypadanie włosów (3,1%) oraz nadmierną senność (3,1%).

Wyniki pięciu badań klasy II są zgodne z wynikami badań klasy I, potwierdzając podobną skuteczność topiramatu w zapobieganiu migrenie.^19-25 W czterech badaniach odnotowano znamienną poprawę względem placebo;^19,20,23,24 w jednym badaniu wykazano równoważność topiramatu (w dawce 100 lub 200 mg/d) i propranololu (160 mg/d).²⁰ W dwóch badaniach, w których porównywano topiramat i amitryptylinę (25–150 mg/d), nie stwierdzono różnic pod względem skuteczności ocenianej w odniesieniu do głównych punktów końcowych. Stosowanie amitryptyliny wiązało się jednak ze znamiennie częstszym występowaniem działań niepożądanych. Wyniki tych badań wskazywały również na poprawę wyników w skali oceny depresji u pacjentów przyjmujących amitryptylinę i topiramat w porównaniu z osobami, u których prowadzono monoterapię.^21,22 W jednym z tych badań²¹ najczęściej występujące działania niepożądane były podobne do obserwowanych we wcześniejszych badaniach. W jednym pilotowym badaniu klasy II z 24-tygodniowym okresem obserwacji nie stwierdzono różnic pod względem skuteczności między topiramatem w dawce 200 mg/d i placebo.²⁶

Wnioski
Potwierdzono skuteczność walproinianu sodu oraz równomolowego połączenia walproinianu sodu i kwasu walproinowego w zapobieganiu migrenie (liczne badania klasy I). Dostępne dane są niewystarczające do ustalenia skuteczności gabapentyny (jedno badanie klasy III). Potwierdzono brak skuteczności lamotryginy w zapobieganiu migrenie (dwa badania klasy I). Okskarbazepina może być nieskuteczna w zapobieganiu migrenie (jedno badanie klasy II). Potwierdzono skuteczność topiramatu w zapobieganiu migrenie (cztery badania klasy I, liczne badania klasy II; ujemne wyniki jednego badania klasy II). Topiramat jest prawdopodobnie równie skuteczny w zapobieganiu migrenie jak propranolol (jedno badanie klasy I), walproinian sodu (jedno badanie klasy I) i amitryptylina (dwa badania klasy II).

Leki przeciwdepresyjne

Fluoksetyna
Wyniki jednego badania klasy II²⁷ uwzględnionego w pierwotnej wersji wytycznych wskazywały, że fluoksetyna (w postaci racemicznej) była znamiennie skuteczniejsza niż placebo w zapobieganiu migrenie. Tego wniosku nie potwierdzały jednak wyniki innego badania.²⁸ Po ukazaniu się pierwszej wersji wytycznych opublikowano wyniki jednego badania klasy II, które wykazało, że fluoksetyna w dawce 20 mg/d była skuteczniejsza niż placebo pod względem zmniejszenia po 6 miesiącach leczenia wartości całkowitego wskaźnika bólu głowy wyrażonego wzorem [D1 × 1] + [D2 × 2] + [D3 × 3], gdzie D1, D2 i D3 oznaczają godziny bólu głowy w miesiącu z różnym stopniem nasilenia bólu (1, 2 lub 3).²⁹ Wartość wskaźnika bólu głowy w grupie fluoksetyny zmniejszyła się ze 135 na początku badania do 41,3 po 6 miesiącach leczenia (SD ±63,8; p = 0,001). W grupie placebo wartość tego wskaźnika zmniejszyła się z 98 na początku badania do 61,1 po 6 miesiącach (SD ±57,7; p = 0,07). Odnotowano jednak różnice między grupami pod względem wyjściowych cech klinicznych.

Wenlafaksyna
W badaniu klasy I stosowanie wenlafaksyny w dawce 150 mg w postaci preparatu o przedłużonym uwalnianiu wiązało się ze znamiennym zmniejszeniem liczby dni z bólem głowy (mediana zmniejszenia liczby dni z bólem głowy: wenlafaksyna w dawce 150 mg – 4 dni; wenlafaksyna w dawce 75 mg – 2 dni; placebo – 1 dzień; test Kruskala i Wallisa = 10,306, df = 2; p < 0,006).³⁰ We wszystkich trzech grupach odnotowano zmniejszenie nasilenia i skrócenie czasu trwania bólu głowy w porównaniu z początkiem badania, nie stwierdzono jednak znamiennych różnic między grupami pod względem tych punktów końcowych. Do najczęstszych działań niepożądanych należały nudności (44%), wymioty (27%) i nadmierna senność (27%). Z powodu działań niepożądanych 14% pacjentów przedwcześnie zakończyło udział w badaniu.
W badaniu klasy II porównywano skuteczność wenlafaksyny i amitryptyliny. Oba leki skutecznie zmniejszały częstość napadów migreny (wenlafaksyna: od 4,15 [SD ±2,24] na początku badania do 1,77 [SD ±1,39; p < 0,001] po 12 tygodniach; amitryptylina: od 3,27 [SD ±1,61] na początku badania do 1,54 [SD ±1,54; p < 0,001] po 12 tygodniach).³¹ U pacjentów przyjmujących wenlafaksynę obserwowano nudności lub wymioty (23%) i tachykardię (15%); z powodu działań niepożądanych jeden pacjent wycofał się z badania. Pacjenci przyjmujący amitryptylinę zgłaszali nadmierną senność (80%), suchość w ustach (69%) i trudności w skupieniu uwagi (54%).

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne
W pierwotnej wersji wytycznych stwierdzono, że amitryptylina ma potwierdzoną skuteczność w zapobieganiu migrenie. Obecnie wiarygodność danych, na których podstawie sformułowano ten wniosek, obniżono do klasy II (ponieważ we wszystkich trzech badaniach odsetek pacjentów, którzy przedwcześnie zakończyli udział w badaniu, był większy niż 20%). Badania, w których porównywano amitryptylinę z topiramatem^21,22 i wenlafaksyną³¹ (omówione wcześniej), wskazują na podobną skuteczność w badanych dawkach.

Wnioski
Dostępne dane klasy II dotyczące stosowania fluoksetyny są sprzeczne. Wenlafaksyna jest prawdopodobnie skuteczna w zapobieganiu migrenie (jedno badanie klasy I) i może być równie skuteczna w zapobieganiu migrenie jak amitryptylina (jedno badanie klasy II). Amitryptylina jest prawdopodobnie skuteczna w zapobieganiu migrenie (liczne badania klasy II); jest ona prawdopodobnie równie skuteczna jak topiramat (dwa badania klasy II) i może być równie skuteczna jak wenlafaksyna (jedno badanie klasy II).

Beta-blokery

Metoprolol
W pierwotnej wersji wytycznych metoprolol uznano za prawdopodobnie skuteczny w zapobieganiu migrenie. Na podstawie uaktualnionych kryteriów AAN przypisaliśmy badaniom dotyczącym metoprololu wyższą, pierwszą klasę wiarygodności.
W jednym nowym badaniu klasy II metoprolol w dawce 200 mg/d był skuteczniejszy niż kwas acetylosalicylowy w dawce 300 mg/d. Odsetek pacjentów, u których częstość napadów zmniejszyła się o 50%, wśród otrzymujących metoprolol wynosił 45,2%, a grupie przyjmującej kwas acetylosalicylowy – 29,6% (średnia różnica 15,65; CI: 4,43–26,88).³² Częstość napadów w miesiącu w grupie kwasu acetylosalicylowego wynosiła we wstępnym okresie stosowania placebo 3,36, a w 20. tygodniu leczenia – 2,37, podczas gdy w grupie metoprololu we wstępnym okresie stosowania placebo 3,55, a w 20. tygodniu leczenia 1,82. Nie opisano istotnych działań niepożądanych. W małym badaniu klasy II metoprolol (47,5–142,5 mg/d) miał podobną skuteczność jak nebiwolol (5 mg/d) w zapobieganiu migrenie (pod względem zmniejszenia średniej liczby napadów migreny).³³

Propranolol
W pierwotnej wersji wytycznych skuteczność propranololu w zapobieganiu migrenie uznano za potwierdzoną.
Nowe badanie klasy II wykazało większą skuteczność propranololu (80 mg/d) niż placebo oraz podobną jak cyproheptadyny (4 mg/d) pod względem zmniejszenia częstości, czasu trwania oraz nasilenia napadów migreny.³⁴ Stwierdzono znamienne różnice w odniesieniu do zmniejszenia częstości napadów w porównaniu z placebo (propranolol -2,85 ±0,2 SEM vs cyproheptadyna -3,09 ±0,31 SEM vs leczenie skojarzone -3,12 ±0,1 SEM vs placebo -1,77 ±0,44; wszystkie p < 0,05 vs placebo). Pod względem zmniejszenia częstości napadów migreny leczenie skojarzone było skuteczniejsze niż monoterapia (p < 0,05). Działania niepożądane obejmowały nadmierną senność, zwiększenie masy ciała, zmęczenie oraz suchość w ustach. Nie podano odsetka pacjentów, u których występowały działania niepożądane.

Wnioski
Potwierdzono skuteczność metoprololu w zapobieganiu migrenie (dwa badania klasy I). Metoprolol może być równie skuteczny w zapobieganiu migrenie jak newibolol lub kwas acetylosalicylowy (po jednym badaniu klasy II w odniesieniu do każdego z tych leków). Potwierdzono skuteczność propranololu w zapobieganiu migrenie (liczne badania klasy I). Propranolol może być równie skuteczny w zapobieganiu migrenie jak cyproheptadyna (jedno badanie klasy II).

Blokery kanału wapniowego

W wytycznych z 2000 roku stwierdzono, że werapamil i nimodypina są prawdopodobnie skuteczne w zapobieganiu migrenie. Niemniej jednak badania dotyczące werapamilu i nimodypiny, które uwzględniono w pierwotnej wersji wytycznych, zgodnie z aktualną klasyfikacją oceniono jako spełniające kryteria wiarygodności klasy III i przynoszące sprzeczne wnioski. Z tego powodu siłę zaleceń sformułowanych na ich podstawie obniżono do kategorii U.

Wnioski
Dane pochodzące ze starszych badań klinicznych okazują się niewystarczające po zastosowaniu aktualnych kryteriów AAN oceny wiarygodności danych naukowych do ustalenia przydatności werapamilu i nimodypiny.

Leki bezpośrednio rozluźniające mięśniówkę naczyń krwionośnych

W pierwotnej wersji wytycznych stwierdzono, że cyklandelat jest prawdopodobnie skuteczny w zapobieganiu migrenie.

Cyklandelat
Dwa nowe badania klasy II przyniosły sprzeczne wyniki. W jednym badaniu cyklandelat nie był skuteczniejszy niż placebo pod względem zmniejszenia liczby dni z migreną ani częstości napadów lub skrócenia czasu ich trwania.³⁵ W drugim, mniejszym badaniu, niemającym dostatecznej mocy z powodu małej liczby uczestników (n = 25), cyklandelat znamiennie zmniejszył liczbę dni z migreną i czas trwania bólu głowy (oceniane za pomocą wskaźnika ujemnej fali oczekiwania [contingent negative variation measure]).³⁶

Wnioski
Skuteczność cyklandelatu pozostaje nieznana (sprzeczne wyniki badań klasy II).

Tryptany

Od ukazania się pierwszej wersji wytycznych opublikowano wyniki nowych badań klasy I oceniających przydatność frowatryptanu,^37,38 naratryptanu³⁹ i zolmitryptanu⁴⁰ w krótkookresowym zapobieganiu migrenie związanej z miesiączką.

Frowatryptan
Frowatryptan w dawce 2,5 mg 2 × lub 1 ×/d był skuteczniejszy niż placebo pod względem zmniejszenia częstości napadów migreny.³⁷ Średnia liczba okresów okołomiesiączkowych bez bólu głowy przypadająca na jedną pacjentkę (główny punkt końcowy) była większa w obu grupach leczonych frowatryptanem (2,5 mg 1 ×/d = 0,69 [SD ±0,92; CI: 1,14–2,73; p = 0,0091] vs 2,5 mg 2 ×/d = 0,92 [SD ±1,03; CI: 1,84–4,28; p < 0,0001] vs placebo = 0,42 [SD ±0,78]). Odpowiadało to zwiększeniu średniej liczby dni okresów okołomiesiączkowych bez bólu głowy przypadających na jedną pacjentkę o 64% (2,5 mg/d) i 119% (5 mg/d) w stosunku do placebo. W drugim badaniu klasy I odsetek 6-dniowych okresów okołomiesiączkowych z migreną związaną z miesiączką wynosił 67% w grupie placebo oraz 52% w grupie otrzymującej frowatryptan w dawce 2,5 mg 1 ×/d (p < 0,0001 vs placebo) i 41% w grupie przyjmującej frowatryptan w dawce 2,5 mg 2 ×/d (p < 0,0001 vs placebo; p < 0,0001 vs frowatryptan w dawce 2,5 mg 1 ×/d). Rodzaj i częstość działań niepożądanych wśród leczonych frowatryptanem były podobne jak w grupie otrzymującej placebo. Częstość działań niepożądanych wśród przyjmujących frowatryptan w dawce 2,5 mg 2 ×/d była o 4,1% większa niż w grupie placebo, a wśród otrzymujących frowatryptan w dawce 2,5 mg 1 ×/d – większa o 2,7%.

Naratryptan
W badaniu klasy I naratryptan podawany w dawce 1 mg 2 ×/d (przez 5 dni, zaczynając dwa dni przed miesiączką) spowodował zmniejszenie liczby napadów migreny okołomiesiączkowej oraz liczby dni z migreną.³⁹ Pacjentki przyjmujące naratryptan w dawce 1 mg miały więcej okresów okołomiesiączkowych bez bólu głowy niż otrzymujące placebo (50% vs 25%; p = 0,003). Naratryptan stosowany w dawce 1 mg zmniejszył liczbę epizodów migreny związanej z miesiączką (2,0 vs 4,0; p < 0,05) oraz liczbę dni z migreną związaną z miesiączką (4,2 vs 7,0; p < 0,01) w porównaniu z placebo. Częstość i nasilenie działań niepożądanych były podobne jak w grupie otrzymującej placebo; <10% pacjentów zgłaszało zawroty głowy, ból w klatce piersiowej oraz zmęczenie.

Zolmitryptan
W jednym badaniu porównano skuteczność zolmitryptanu w dawce 2,5 mg 2 × lub 3 ×/d i placebo, stwierdzając większą skuteczność leku w porównaniu z placebo. Odsetek pacjentek, u których częstość napadów migreny związanej z miesiączką zmniejszyła się co najmniej o 50%, był znamiennie większy wśród kobiet przyjmujących zolmitryptan w dawce 2,5 mg 3 ×/d (58,6%; p = 0,0007 vs placebo) lub 2,5 mg 2 ×/d (54,7%; p = 0,002 vs placebo) niż wśród otrzymujących placebo (37,8%)40. Związek działań niepożądanych z lekiem uznano za możliwy u 28 pacjentek (33,3%) przyjmujących zolmitryptan w dawce 2,5 mg 3 ×/d, u 29 (36,3%) przyjmujących lek w dawce 2,5 mg 2 ×/d oraz u 18 (22,0%) w grupie placebo. Do najczęstszych działań niepożądanych należały astenia, ból głowy, zawroty głowy i nudności.

Wnioski
Potwierdzono skuteczność frowatryptanu w krótkookresowym zapobieganiu migrenie związanej z miesiączką (dwa badania klasy I). Zolmitryptan i naratryptan są prawdopodobnie skuteczne w krótkookresowym zapobieganiu migrenie związanej z miesiączką (po jednym badaniu klasy I dla każdego leku). Instytucje nadzorujące w Stanach Zjednoczonych rozważają obecnie zasadność wprowadzenia osobnego wskazania do stosowania tych leków w przypadkach odosobnionej migreny miesiączkowej.

Inne leki

Od czasu opublikowania pierwotnej wersji wytycznych znaleziono dodatkowe badania, oceniające skuteczność inhibitora anhydrazy węglanowej i inhibitora neurokininy w zapobieganiu migrenie.

Inhibitor anhydrazy węglanowej
W jednym badaniu klasy II nie stwierdzono większej skuteczności acetazolamidu w dawce 250 mg 2 ×/d w porównaniu z placebo pod względem zmniejszenia częstości, czasu trwania czy nasilenia napadów migreny^e1. Badanie to, w którym uczestniczyło 53 pacjentów, zakończono przedwcześnie ze względu na duży odsetek pacjentów, którzy się wycofali (34%), głównie z powodu działań niepożądanych acetazolamidu, takich jak parestezje i astenia.

Wnioski
Obecnie nie można ustalić skuteczności acetazolamidu (jedno badanie klasy II zakończone przedwcześnie).

Zalecenia

Siła zaleceń A

W leczeniu zapobiegawczym migreny należy stosować następujące leki o potwierdzonej skuteczności:

leki przeciwpadaczkowe: walproinian sodu (także w równomolowym połączeniu z kwasem walproinowym), topiramat

beta-blokery: metoprolol, propranolol, timolol

tryptany: frowatryptan w krótkookresowym zapobieganiu migrenie związanej z miesiączką.

Siła zaleceń B

W leczeniu zapobiegawczym migreny należy rozważyć następujące leki o prawdopodobnej skuteczności:

leki przeciwdepresyjne: amitryptylina, wenlafaksyna

beta-blokery: atenolol, nadolol

tryptany: naratryptan, zolmitryptan w krótkookresowym zapobieganiu migrenie związanej z miesiączką.

Siła zaleceń C

W leczeniu zapobiegawczym migreny można rozważyć następujące leki o możliwej skuteczności:

inhibitory enzymu konwertującego angiotensynę: lizynopryl

blokery receptora angiotensyny: kandesartan

agoniści receptorów α-adrenergicznych: klonidyna, guanfacyna

leki przeciwpadaczkowe: karbamazepina

beta-blokery: nebiwolol, pindolol.

Siła zaleceń U

Dostępne dane naukowe są sprzeczne lub niewystarczające, aby potwierdzić lub wykluczyć stosowanie następujących leków w leczeniu zapobiegawczym migreny:

leki przeciwpadaczkowe: gabapentyna

leki przeciwdepresyjne

– wybiórcze inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny/wybiórcze inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny: fluoksetyna, fluwoksamina
– leki trójpierścieniowe: protryptylina

leki przeciwzakrzepowe: acenokumarol, warfaryna, pikotamid

beta-blokery: bisoprolol

blokery kanału wapniowego: nikardypina, nifedypina, nimodypina, werapamil

acetazolamid

cyklandelat.

Siła ujemnych zaleceń A

W leczeniu zapobiegawczym migreny nie należy stosować następującego leku o potwierdzonej nieskuteczności:

lamotrygina.

Siła ujemnych zaleceń B

W leczeniu zapobiegawczym migreny nie należy rozważać następującego leku o prawdopodobnej nieskuteczności:

klomipramina.

Siła ujemnych zaleceń C

W leczeniu zapobiegawczym migreny można pominąć następujące leki o możliwej nieskuteczności:

acebutolol

klonazepam

nabumeton

okskarbazepina

telmisartan.

Uwarunkowania kliniczne

Dane naukowe dotyczące strategii farmakologicznego leczenia zapobiegawczego w migrenie wskazują, które leki mogą być skuteczne, ale są niewystarczające, aby ustalić, jak wybrać optymalny sposób terapii. Można zatem sformułować zalecenia mające siłę A, dotyczące farmakologicznego zapobiegania migrenie, niedostępne są jednak równie wiarygodne dane, pomagające wybrać najodpowiedniejszy lek. W każdym przypadku należy zatem opracować indywidualny sposób leczenia, co może wymagać złożonego, a nawet niekonwencjonalnego podejścia. Ponadto podejmowanie decyzji dotyczących leczenia musi pozostać w gestii lekarza i pacjenta, którzy wspólnie ustalą optymalną terapię, uwzględniając skuteczność poszczególnych leków, działania niepożądane, współistniejące stany i choroby oraz preferencje indywidualne. Dobór odpowiedniego leczenia często będzie się odbywał metodą prób i błędów.

Niedostępne są również dane umożliwiające szerokie porównanie wielu różnych leków tej samej grupy farmaceutycznej. Takie dane pozwoliłyby dokładniej określić względną skuteczność i tolerancję szerokiego zakresu leków. Konieczne są badania, których celem byłoby ustalenie, kiedy należy stosować leczenie zapobiegawcze i w jaki sposób należy dawkować leki. W tabeli e-1 wymieniono niektóre swoiste sytuacje kliniczne, określone na podstawie uzgodnionego stanowiska ekspertów, kiedy leczenie zapobiegawcze może być uzasadnione. Wadą badań klinicznych dotyczących zapobiegania migrenie jest stosunkowo krótki okres leczenia (wynoszący często zaledwie 12–16 tygodni). Koniecznie należy ocenić odległą skuteczność i bezpieczeństwo zapobiegawczego leczenia migreny. Ważne znaczenie ma również całkowity koszt przepisywanych leków, który może wpływać na przestrzeganie przez pacjenta zaleceń, szczególnie w długim okresie leczenia.

Uzasadnione wydaje się uwzględnianie współistniejących z migreną stanów i chorób, dzięki czemu można uzyskać możliwie największą skuteczność leczenia przy najmniejszym ryzyku działań niepożądanych. Ze względu na częste występowanie migreny u kobiet w wieku rozrodczym szczególnego znaczenia nabiera potencjalny niekorzystny wpływ na płód leków stosowanych w zapobiegawczym leczeniu migreny.

Dane pochodzące z dwóch badań klasy I dotyczących frowatryptanu spełniają kryteria wiarygodności AAN dla siły zalecenia A odnośnie do krótkoterminowego leczenia zapobiegającego migrenie miesiączkowej (zmniejszenie częstości napadów migreny związanej z miesiączką o 26% w przypadku stosowania dawki 2,5 mg 2 ×/d). Niemniej jednak Food and Drug Administration podaje w wątpliwość, czy wykazana w tych badaniach korzyść jest istotna klinicznie i nie zarejestrowała frowatryptanu do stosowania w tym wskazaniu.

Zalecenia dotyczące przyszłych badań

Chociaż ze względu na ograniczoną wiarygodność dostępnych danych zaleceniom dotyczącym stosowania wielu z omówionych w tym artykule leków przypisano siłę C lub U, szerokie doświadczenie kliniczne wskazuje na możliwą przydatność niektórych z tych leków w zapobieganiu migrenie. W przypadku wielu starszych leków brak uzasadnienia finansowego dla podejmowania badań klinicznych dużej jakości, ponieważ leki te nie mogą być już obecnie opatentowane lub z innych powodów nie rokują zwrotu kosztów dużego badania klinicznego. Zanim takie leki nie zostaną odpowiednio przebadane, nie należy ich dyskwalifikować ze względu na brak prospektywnych badań klinicznych spełniających kryteria wiarygodności klasy I. Uzasadniona jest indywidualna ocena przydatności tych leków jako możliwych opcji leczenia w danym przypadku. W przyszłości należy poddać walidacji te początkowe obserwacje kliniczne w ramach prawidłowo zaplanowanych badań klinicznych z randomizacją.

Wkład autorów

Dr Siberstein: przygotowanie manuskryptu, pisanie/korekta manuskryptu, koncepcja lub projektowanie badania, analiza lub interpretacja danych, zbieranie danych, nadzór nad badaniem. Dr Holland: pisanie/korekta manuskryptu, koncepcja lub projektowanie badania, analiza lub interpretacja danych. Dr Freitag: pisanie/korekta manuskryptu, analiza lub interpretacja danych zbieranie danych. Dr Dodick: pisanie/korekta manuskryptu, koncepcja lub projektowanie badania, analiza lub interpretacja danych. Dr Argoff: pisanie/korekta manuskryptu, koncepcja lub projektowanie badania, analiza lub interpretacja danych. Dr Ashman: pisanie/korekta manuskryptu, analiza lub interpretacja danych.

Oświadczenia dotyczące konfliktu interesów

Dr Silberstein jest członkiem zespołu doradców, za co otrzymuje wynagrodzenie od firm AGA, Allergan, Amgen, Capnia, Coherex, Colucid, Cydex, GlaxoSmith-Kline, Lilly, MAP, Medtronic, Merck, Minster, Neuralieve, NINDS, NuPathe, Pfizer, St. Jude Medical i Valeant. Pracuje także w biurze rzecznika, za co otrzymuje wynagrodzenie od firm Endo Pharmaceuticals, GlaxoSmithKline i Merck. Ponadto jest konsultantem, za co otrzymuje wynagrodzenie od firm Amgen i Novartis.
Jego pracodawca otrzymuje środki na badania naukowe od firm AGA, Allergan, Boston Scientific, Capnia, Coherex, Endo Pharmaceuticals, GlaxoSmithKline, Lilly, MAP, Medtronic, Merck, NINDS, NuPathe, St. Jude Medical oraz Valeant Pharmaceuticals. Dr Holland (wcześniej Pearlman) otrzymuje wynagrodzenie za konsultacje od firmy Map Pharmaceuticals oraz American Headache Society, a także środki na badania naukowe z Albert Einstein College of Medicine. Dr Freitag pracuje w radach naukowych firm Zogenix Pharmaceuticals, Allergan Pharmaceuticals, Nautilus, MAP Pharmaceuticals, i Nupathe. Otrzymuje zwrot kosztów podróży lub wynagrodzenie od firm GlaxoSmithKline, Zogenix, Merck, Nautilus i Allergan oraz z Diamond Headache Clinic Research and Educational Foundation (nie dla zysku) i American Headache Society (zwrot kosztów podróży). Dr Freitag jest członkiem Rady Dyrektorów National Headache Foundation. Dr Dodick w ostatnich 3 latach pracował w radach doradczych i był konsultantem firm Allergan, Alder, Pfizer, Merck, Coherex, Ferring, Neurocore, Neuralieve, Neuraxon, NuPathe Inc., MAP, SmithKlineBeecham, Boston Scientific, Medtronic, Inc., Nautilus, Eli Lilly & Company, Novartis, Colucid, GlaxoSmithKline, Autonomic Technologies, MAP Pharmaceuticals, Inc., Zogenix, Inc., Impax Laboratories, Inc., Bristol Myers Squibb, Nevro Corporation, Atlas, Arteaus i Alder Pharmaceuticals. W ostatnich trzech latach Dr Dodick otrzymywał od CogniMed, Scientiae, Intramed, SAGE Publishing, Lippincott Williams & Wilkins, Oxford University Press, Cambridge University Press, Miller Medical oraz Annenberg for Health Sciences środki na pokrycie kosztów podróży, przygotowania wykładów i pracy redakcyjnej. Dr Docick jest redaktorem naczelnym lub członkiem zespołu redakcyjnego czasopism "The Neurologist", "Lancet Neurology" i "Postgraduate Medicine", a wcześniej był redaktorem naczelnym "Headache Currents" i redaktorem pomocniczym "Headache". Otrzymuje wynagrodzenie wynikające z praw autorskich do książek Wolff’s Headache, wyd. 8 (Oxford University Press, 2009) i Handbook of Headache (Cambridge University Press, 2010). Ponadto w ostatnich 3 latach Dr Dodick otrzymywał środki na badania naukowe od Advanced Neurostimulation Systems, Boston Scientific, St Jude Medical, Inc., Medtronic, NINDS/NIH oraz Mayo Clinic. Dr Argoff jest członkiem rad naukowych Department of Defense and DSMB for the NIH. Otrzymywał także środki na pokrycie kosztów podróży i/lub przygotowania wykładów i/lub pracę w biurze rzecznika od firm Pfizer (King), Janssen (Pricara), Millennium Laboratories, Neurogesx, Forest Laboratories, Eli Lilly, Covidien, and Endo Pharmaceuticals. Ponadto otrzymywał środki na badania naukowe od Endo Pharmaceuticals, Forest Laboratories, Eli Lilly, Neurogesx i Pfizer oraz SBRT sponsorowane przez NIH. Dr Argoff uzyskał również udziały/ opcje udziału od firmy Pfizer. Dr Ashman jest redaktorem Neurology oceniającym wiarygodność danych naukowych i pracuje w AAN Guideline Development Subcommittee. Dr Ashman nie zgłosił innych konfliktów interesu. Pełne oświadczenie złożono w chwili uzyskania akceptacji AAN Board of Directors. Pełne oświadczenia dotyczące konfliktu interesu znajdują się na stronie internetowej czasopisma Neurology (www.neurology.org).

Oświadczenie

Przedstawione stanowisko zostało opracowane przez American Academy of Neurology (AAN) oraz American Headache Society (AHS) w celach edukacyjnych. Jego podstawą była analiza aktualnych danych naukowych i klinicznych. Autorzy nie usiłowali uwzględnić wszystkich możliwych i właściwych metod postępowania w przypadku określonego zaburzenia neurologicznego lub wszystkich stosownych kryteriów wyboru specjalnych procedur. Nie pominęli jednak celowo żadnej z uzasadnionych alternatywnych metod. AAN i AHS uznają, że podejmowanie swoistych decyzji dotyczących sposobu opieki nad pacjentem jest prawem pacjenta i opiekującego się nim lekarza przy uwzględnieniu wszystkich stosownych okoliczności. Celem podrozdziału dotyczącego uwarunkowań klinicznych jest przedstawienie praktycznych wytycznych w perspektywie obecnych problemów praktyki klinicznej; nie należy na jego podstawie formułować żadnych oficjalnych zaleceń praktycznych.

Konflikt interesów

AAN oraz AHS opracowują niezależne, krytyczne i wiarygodne praktyczne wytyczne dotyczące postępowania klinicznego. AAN i AHS dokładają wszelkich starań, aby zminimalizować ryzyko wpływu potencjalnego konfliktu interesów na formułowane zalecenia. W takim stopniu, w jakim jest to możliwe, AAN i AHS starają się oddzielać autorów praktycznych wytycznych od osób, które mają interes finansowy, aby oceniane w wytycznych produkty odniosły sukces komercyjny lub poniosły porażkę. Wszyscy autorzy wytycznych złożyli oświadczenia dotyczące konfliktu interesów. Komitet nadzorujący dokonał przeglądu tych oświadczeń przed rozpoczęciem projektu. AAN i AHS ograniczają udział autorów, którzy ujawnili istotne konflikty interesów. AAN i AHS nie zezwalają podmiotom komercyjnym na uczestniczenie w procesie tworzenia wytycznych ani na finansowanie takich projektów. Przeglądu wstępnej wersji wytycznych dokonały co najmniej trzy komisje AAN i AHS, zespół neurologów, recenzenci Neurology oraz przedstawiciele pokrewnych dziedzin. Politykę ujawniania konfliktu interesów autorów wytycznych (AAN Guideline Author Conflict of Interest Policy) przedstawiono na stronie internetowej AAN pod adresem www.aan.com.

Piśmiennictwo

1. Lipton R.B., Bigal M.E., Diamond M., Freitag F., Reed M.L., Stewart W.F.; The American Migraine Prevalence and Prevention Advisory Group: Migraine prevalence, disease burden, and the need for preventive therapy. Neurology 2007; 68: 343–349.
2. Ramadan N.M., Silberstein S.D., Freitag F.G., Gilbert T.T., Frishberg B.M.: Evidence-based guidelines for migraine headache in the primary care setting: pharmacological management for prevention of migraine. Online: http://www.aan.com/professionals/practice/pdfs/gl0090.pdf [dostęp: 10 kwietnia 2010].
3. Silberstein S.D.: Practice parameter: evidence-based guidelines for migraine headache (an evidence-based review): report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology. Neurology 2000; 55: 754–762.
4. Naumann M., So Y., Argoff C. i wsp.: Assessment: Botulinum neurotoxin in the treatment of autonomic disorders and pain (an evidence-based review): report of the Therapeutics and Technology Subcommittee of the American Academy of Neurology. Neurology 2008; 70: 1707–1714.
5. Holland S., Silberstein S.D., Freitag F., Dodick D.W., Argoff C., Ashman E.: Evidence-based guideline update: NSAIDs and other complementary treatments for episodic migraine prevention in adults: report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology and the American Headache Society. Neurology 2012; 78: 1346–1353.
6. Tronvik E., Stovner L.J., Helde G., Sant T., Bovim G.: Prophylactic treatment of migraine with an angiotensin II receptor blocker: a randomized controlled trial. JAMA 2003; 289: 65–69.
7. Schrader H., Stovner L.J., Helde G., Sand T., Bovim G.: Prophylactic treatment of migraine with angiotensin converting enzyme inhibitor (lisinopril): randomised, placebo controlled, crossover study. BMJ 2001; 322: 19–22.
8. Diener H.C., Gendolla A., Feuersenger A. i wsp.: Telmisartan in migraine prophylaxis: a randomized, placebo-controlled trial. Cephalalgia 2009; 29: 921–927.
9. Freitag F.G., Collins S.D., Carlson H.A. i wsp.: A randomized trial of divalproex sodium extended-release tablets in migraine prophylaxis. Neurology 2002; 58: 1652–1659.
10. Silberstein S.D., Collins S.D.: Safety of divalproex sodium in migraine prophylaxis: an open-label, long-term study: long-term safety of Depakote in Headache Prophylaxis Study Group. Headache 1999; 39: 633–643.
11. Harden C.L., Meador K.J., Pennell P.B. i wsp.: American Academy of Neurology; American Epilepsy Society. Practice parameter update: management issues for women with epilepsy–focus on pregnancy (an evidence-based review): teratogenesis and perinatal outcomes: report of the Quality Standards Subcommittee and Therapeutics and Technology Assessment Subcommittee of the American Academy of Neurology and American Epilepsy Society. Neurology 2009; 73: 133–141.
12. Mathew N.T., Rapoport A., Saper J. i wsp.: Efficacy of gabapentin in migraine prophylaxis. Headache 2001; 41: 119–128.
13. Steiner T.J., Findley L.J., Yuen A.W.: Lamotrigine versus placebo in the prophylaxis of migraine with and without aura. Cephalalgia 1997; 17: 109–112.
14. Gupta P., Singh S., Goyal V., Shukla G., Behari M.: Lowdose topiramate versus lamotrigine in migraine prophylaxis (the Lotolamp study). Headache 2007; 47: 402–412.
15. Silberstein S.D., Saper J., Berenson F., Somogyi M., Mc-Cague M.A., D’Souza J.D.: Oxcarbazepine in migraine headache: a double-blind, randomized, placebo-controlled study. Neurology 2008; 70: 548–555.
16. Ashtari F., Shaygannejad V., Akbari M.: A double-blind, randomized trial of low-dose topiramate vs propranolol in migraine prophylaxis. Acta Neurol Scand 2008; 118: 301–305.
17. Shaygannejad V., Janghorbani M., Ghorbani A., Ashtary F., Zakizade N., Nasr V.: Comparison of the effect of topiramate and sodium valproate in migraine prevention: a randomized blinded crossover study. Headache 2006; 46: 642–648.
18. Storey J.R., Calder C.S., Hart D.E., Potter D.L.: Topiramate in migraine prevention: a double-blind, placebo-controlled study. Headache 2001; 41: 968–975.
19. Brandes J.L., Saper J.R., Diamond M. i wsp.; MIGR-002 Study Group: Topiramate for migraine prevention: a randomized controlled trial. JAMA 2004; 291: 965–973.
20. Diener H.C., Matias-Guiu J., Hartung E.i wsp.: Topiramate in migraine prophylaxis–results from a placebo-controlled trial with propranolol as an active control. J. Neurol. 2004; 251: 943–950.
21. Dodick D.W., Freitag F., Banks J. i wsp.: CAPSS-277 Investigator Group. Topiramate versus amitriptyline in migraine prevention: a 26-wk, multicenter, randomized, doubleblind, double-dummy, parallel-group noninferiority trial in adult migraineurs. Clin. Ther. 2009; 31: 542–559.
22. Keskinbora K., Aydinli I.: A double-blind randomized controlled trial of topiramate and amitriptyline either alone or in combination for the prevention of migraine. Clin. Neurol. Neurosurg. 2008; 110: 979–984.
23. Mei D., Capuano A., Vollono C. i wsp.: Topiramate in migraine prophylaxis: a randomised double-blind versus placebo study. Neurol. Sci. 2004; 25: 245–250.
24. Silberstein S.D., Neto W., Schmitt J., Jacobs D.; MIGR-001 Study Group: Topiramate in migraine prevention: results of a large controlled trial. Arch. Neurol. 2004; 61: 490–495.
25. Millán-Guerrero R.O., Isais-Millán R., Barreto-Vizcaíno S. i wsp.: Subcutaneous histamine versus topiramate in migraine prophylaxis: a double-blind study. Eur. Neurol. 2008; 59: 237–242.
26. Silberstein S.D., Hulihan J., Karim M.R. i wsp.: Efficacy and tolerability of topiramate 200 mg/d in the prevention of migraine with/without aura in adults: a randomized, placebo-controlled, double-blind, 12-week pilot study. Clin. Ther. 2006; 28: 1002–1011.
27. Adly C., Straumanis J., Chesson A.: Fluoxetine prophylaxis of migraine. Headache 1992; 32: 101–104.
28. Saper J.R., Silberstein S.D., Lake A.E. III, Winters M.E.: Double-blind trial of fluoxetine: chronic daily headache and migraine. Headache 1994; 34: 497–502.
29. d'Amato C.C., Pizza V., Marmolo T., Giordano E., Alfano V., Nasta A.: Fluoxetine for migraine prophylaxis: a doubleblind trial. Headache 1999; 39: 716–719.
30. Ozyalcin S.N., Talu G.K., Kiziltan E., Yucel B., Ertas M., Disci R.: The efficacy and safety of venlafaxine in the prophylaxis of migraine. Headache 2005; 45: 144–152.
31. Bulut S., Berilgen M.S., Baran A., Tekatas A., Atmaca M., Mungen B.: Venlafaxine versus amitriptyline in the prophylactic treatment of migraine: randomized, doubleblind, crossover study. Clin. Neurol. Neurosurg. 2004; 107: 44–48.
32. Diener H.C., Hartung E., Chrubasik J. i wsp.: A comparative study of oral acetylsalicylic acid and metoprolol for the prophylactic treatment of migraine: a randomized, controlled, double-blind, parallel group phase III study. Cephalalgia 2001; 21: 120–128.
33. Schellenberg R., Lichtenthal A., Wöhling H., Graf C., Brixius K.: Nebivolol and metoprolol for treating migraine: an advance on beta-blocker treatment? Headache 2008; 48: 118–125.
34. Rao B.S., Das D.G., Taraknath V.R., Sarma Y.: A double blind controlled study of propranolol and cyproheptadine in migraine prophylaxis. Neurol. India 2000; 48: 223–226.
35. Diener H.C., Krupp P., Schmitt T., Steitz G., Milde K., Freytag S.; on behalf of the Study Group: Cyclandelate in the prophylaxis of migraine: a placebo-controlled study. Cephalalgia 2001; 21: 66–70.
36. Siniatchkin M., Gerber W.D., Vein A.: Clinical efficacy and central mechanisms of cyclandelate in migraine: a doubleblind placebo-controlled study. Funct. Neurol. 1998; 13: 47–56.
37. Silberstein S.D., Elkind A.H., Schreiber C., Keywood C.: A randomized trial of frovatriptan for the intermittent prevention of menstrual migraine. Neurology 2004; 63: 261–269.
38. Brandes J.L., Poole A., Kallela M. i wsp.: Short-term frovatriptan for the prevention of difficult-to-treat menstrual migraine attacks. Cephalalgia 2009; 29: 1133–1148.
39. Newman L., Mannix L.K., Landy S. i wsp.: Naratriptan as short-term prophylaxis of menstrually associated migraine: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Headache 2001; 41: 248–256.
40. Tuchman M.M., Hee A., Emeribe U., Silberstein S.: Oral zolmitriptan in the short-term prevention of menstrual migraine: a randomized, placebo-controlled study. CNS Drugs 2008; 22: 877–886.