Cechy epidemiologiczne i kliniczne
Zaburzenia węchu i smaku występują u dużego odsetka chorych na COVID-19, na podstawie 2 niedawnych metaanaliz szacuje, że u około 41 i 62%.36,37 Zgłaszane są zwykle w ciągu 3 dni
od wystąpienia innych objawów COVID-19,6,38 a u nawet 1/4 chorych stanowią pierwszy
objaw choroby39.
Potencjalne wykorzystanie zaburzeń węchu i smaku w diagnostyce pacjentów z klinicznym
podejrzeniem zakażenia SARS-CoV-2 jest przedmiotem intensywnych badań. Zaburzenia węchu i smaku wiązały się z największym ilorazem szans potwierdzenia zakażenia SARS-CoV-2 w 2 dużych
badaniach, z których w jednym, przeprowadzonym z wykorzystaniem aplikacji na smartfon, uczestniczyły
niemal 2 miliony osób, a w drugim prospektywnie oceniano grupę pracowników ochrony
zdrowia.40,41 Zaburzenia węchu i smaku zgłaszane przez pacjentów oddziałów ratunkowych miały
małą czułość (22%), ale dużą swoistość (97%) w rozpoznawaniu zakażenia SARS-CoV-2, a podobne
odsetki odnotowano dla bliskiego kontaktu z osobą z potwierdzonym rozpoznaniem COVID-19.4
Przeprowadzone niedawno badanie prospektywne, oceniające zaburzenia węchu w dużej kohorcie pacjentów
przed diagnostyką w kierunku COVID-19, potwierdziło wcześniejsze obserwacje, wykazując
podobne czułość i swoistość.42
Zaburzenia węchu i smaku mogą być przydatne w różnicowaniu COVID-19 od innych zakażeń dróg
oddechowych. W badaniu kliniczno-kontrolnym wykazano częstsze występowanie zaburzeń węchu i smaku u chorych na COVID-19 (39%) w porównaniu z dobraną pod względem wieku i płci grupą
kontrolną, obejmującą chorych na grypę H1N1 (12,5%).18
Ocena występowania zaburzeń węchu i smaku może być zatem przydatna w rozpoznawaniu
osób z bardzo prawdopodobnym zakażeniem SARS-CoV-2 wśród pacjentów z objawami przypominającymi
przeziębienie. Występowanie takich objawów może uzasadniać wykonanie testu w kierunku
SARS-CoV-2 u osób bez objawów zajęcia układu oddechowego.43
Kliniczna ocena zaburzeń zmysłów chemicznych w przebiegu COVID-19 może być trudna.
Większość badań dotyczących zaburzeń węchu i smaku opierała się na samodzielnie wypełnianych
przez pacjentów kwestionariuszach i wywiadach telefonicznych (czyli na ocenie subiektywnej).
Takie podejście pozwala przebadać duże kohorty pacjentów, ale jest obciążone ryzykiem błędu
systematycznego. Ryzyko to można ograniczyć, stosując wystandaryzowane testy (umożliwiające
ocenę obiektywną),44-46 wymagające od pacjentów rozpoznania określonej liczby zapachów
i/lub pokarmów47. W 2 niezależnych badaniach, w których zastosowano obiektywne metody oceny
węchu i smaku, odsetek chorych z zaburzeniami węchu wynosił 73% i 98%, a zatem był znacząco
większy niż w badaniach z użyciem kwestionariuszy wypełnianych przez pacjentów.5,48 Przeprowadzona
niedawno metaanaliza potwierdziła te obserwacje, pokazując, że odsetek pacjentów z zaburzeniami węchu
wynosił 77% w przypadku oceny obiektywnej, ale tylko 44% w ocenie subiektywnej.49
Jedynie w kilku badaniach zaburzenia smaku i węchu oceniano osobno, głównie z powodu interakcji
obu zmysłów w multisensorycznej percepcji wrażeń smakowych. W badaniu oceniającym percepcję
chemosensoryczną 60% pacjentów zgłosiło wybiórczą utratę możliwości odczuwania jednego
lub kilku rodzajów smaku, najczęściej słonego.50 Dla ustalenia potencjalnego klinicznego znaczenia
zaburzeń smaku w przebiegu COVID-19 konieczne są dalsze badania, najlepiej z zastosowaniem
obiektywnych metod oceny smaku.
Chociaż badania obrazowe rzadko wykorzystuje się w diagnostyce zaburzeń zmysłów chemicznych, u niektórych pacjentów z zaburzeniami węchu i smaku mogą one uwidocznić zmiany patologiczne.
Oprócz wspomnianej wcześniej niedrożności szczelin węchowych MR mózgu może pokazać w sekwencjach FLAIR i T2 hiperintensywny sygnał i powiększenie obu opuszek węchowych. Na
uwagę zasługuje fakt, że zmiany te, wskazujące na miejscowe występowanie obrzęku i zapalenia,
zanikają po ustąpieniu objawów.51,52
Występowanie zaburzeń węchu i smaku nie wpływa na przebieg kliniczny ani nasilenie
COVID-19. Chociaż początkowe badania sugerowały łagodniejszy przebieg COVID-19 u pacjentów z anosmią,53 przeciwko tej hipotezie przemawiają wyniki większych badań przeglądowych i kliniczno-kontrolnych, w których nie stwierdzono różnic pod względem częstości hospitalizacji ani
ciężkości przebiegu choroby u pacjentów z zaburzeniami lub bez zaburzeń węchu i smaku38.
Ewolucja objawów i rokowanie dotyczące zaburzeń węchu i smaku w przebiegu COVID-19 wydają
się korzystne, ale czas ustępowania objawów może być zróżnicowany.54 Opublikowane dane
wskazują, że u pacjentów z łagodnym COVID-19 mediana czasu trwania zaburzeń węchu i smaku
wynosiła około 10 dni, a u 89% chorych zaburzenia te ustępowały całkowicie w ciągu 4 tygodni
od rozpoznania.55 Niektóre badania obserwacyjne pokazują jednak, że zaburzenia węchu i smaku
mogą się utrzymywać dłużej.22 Około 1/3 pacjentów zgłasza jedynie niewielką poprawę węchu i smaku
40 dni po rozpoznaniu, a mały odsetek (5%) chorych nie odczuwa żadnej poprawy. Przypuszczalną
przyczyną powolnego ustępowania zaburzeń węchu i smaku u niektórych osób może być
zanik węchowych neuronów czuciowych z powodu dysfunkcji komórek pomocniczych, apoptozy
związanej ze stanem zapalnym lub potencjalnego bezpośredniego zakażenia.56 U tych chorych
objawy ustępowałyby dopiero po zmobilizowaniu rezerwowych komórek macierzystych nabłonka
węchowego. W tym okresie mogłyby występować zniekształcenia węchu, takie jak parosmia czy
fantosmia, wynikające z niedojrzałości świeżo powstałych sieci neuronalnych. Chorzy na
COVID-19 rzadko jednak zgłaszają podobne objawy.50
Zaburzenia węchu i smaku po zakażeniu wirusowym lub urazie mogą znacznie pogarszać jakość
życia.57 Niewiele prac poświęcono temu zagadnieniu u chorych na COVID-19. W jednym badaniu,
którego wyniki oczekują jeszcze na publikację, wykazano, że długotrwałe nieprawidłowości w zakresie zmysłów chemicznych po zakażeniu SARS-CoV-2 mogą mieć istotny wpływ na codzienne
funkcjonowanie.58 Niestety leczenie takich zaburzeń jest trudne. Opisano pewne korzyści ze stosowania
glikokortykosteroidów ogólnoustrojowo lub miejscowo59 oraz treningu węchowego60. Dotychczas
nie opublikowano jednak danych dotyczących skuteczności tych metod w leczeniu zaburzeń
węchu i smaku po przebyciu COVID-19.
Wnioski
Zaburzenia węchu i smaku często występują u chorych na COVID-19, pojawiają się we wczesnym
okresie choroby i mogą być jedynym objawem zakażenia. Początkowe dane naukowe wskazują,
że bezpośrednie zakażenie węchowych neuronów czuciowych lub kubków smakowych najprawdopodobniej
nie stanowi głównej przyczyny zaburzeń węchu i smaku. Sugerują natomiast, że zaburzenia
czynności tych struktur nerwowych są następstwem zakażenia komórek nieneuronalnych
nabłonka węchowego i błony śluzowej jamy ustnej oraz, być może, opuszki węchowej. Dane naukowe
wskazujące, przeciwnie do przeważających poglądów, na bezpośrednie zakażenie neuronów
węchowych przez SARS-CoV-2 uzasadniają potrzebę dalszych badań w tej dziedzinie.
Stwierdzenie zaburzeń węchu i smaku może być przydatne do rozpoznaniaCOVID-19 oraz
izolacji osób z jego podejrzeniem, szczególnie w okresie częstego występowania niezidentyfikowanych
zakażeń górnych dróg oddechowych (np. w miesiącach zimowych). Ponadto występowanie
zaburzeń chemosensorycznych może uzasadnić wykonanie testu w kierunku SARS-CoV-2 u pacjenta bez gorączki i objawów oddechowych. Zaleca się stosowanie obiektywnych metod oceny
węchu i smaku, zarówno w badaniach naukowych, jak i w praktyce klinicznej, ze względu na większą
czułość i mniejsze ryzyko błędu systematycznego w porównaniu z oceną subiektywną. Istotna klinicznie
może być również ocena różnicowa zaburzeń smaku i chemestezji.
Poznanie patogenezy zaburzeń węchu i smaku w przebiegu COVID-19 może pomóc wyjaśnić
mechanizm zajęcia układu nerwowego przez SARS-CoV-2 oraz ustalić związek z innymi zaburzeniami
ośrodkowego układu nerwowego w tej chorobie. Lepsze zrozumienie mechanizmów zaburzeń
węchu i smaku może się także przyczynić do opracowania nowych metod leczenia pacjentów z długotrwałym upośledzeniem czynności tych zmysłów.
Piśmiennictwo:
1. Zhu N., Zhang D., Wang W., et al.: A novel coronavirus from patients with pneumonia in China. N. Engl. J. Med., 2019; 382: 727–7332. Huang C., Wang Y., Li X., et al.: Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet, 2020; 395: 497–506
3. Hornuss D., Lange B., Schröter N., et al.: Anosmia in COVID-19 patients. Clin. Microbiol. Infect., 2020. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7242197/ (dostęp: 13.09.2020)
4. Wee L.E., Chan Y.F.Z., Teo N.W.Y., et al.: The role of self-reported olfactory and gustatory dysfunction as a screening criterion for suspected COVID-19. Eur. Arch. Otorhinolaryngol., 2020; 277: 2389–2390
5. Vaira L.A., Deiana G., Fois A.G., et al., Objective evaluation of anosmia and Agusia in COVID-19 patients: single-center experience on 72 cases. Head Neck, 2020; 42: 1252–1258
6. Speth M.M., Singer-Cornelius T., Oberle M., et al.: Olfactory dysfunction and sinonasal symptomatology in COVID-19: prevalence, severity, timing, and associated characteristics. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2020; 163: 114–120
7. Huart C., Philpott C., Konstantinidis I., et al.: Comparison of COVID-19 and common cold chemosensory dysfunction. Rhinology, 2020; 45: 914–922
8. Giacomelli A., Pezzati L., Conti F., et al.: Self-reported olfactory and taste disorders in patients with severe acute respiratory coronavirus 2 infection: a cross-sectional study. Clin. Infect. Dis., 2020; 71: 889–890
9. Klopfenstein T., Zahra, Kadiane-Oussou N.J., et al.: New loss of smell and taste: uncommon symptoms in COVID-19 patients on Nord Franche-Comte cluster, France. Int. J. Infect. Dis., 2020. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1201971220306378 (dostęp: 13.09.2020)
10. Patel R.M., Pinto J.M.: Olfaction: anatomy, physiology, and disease. Clin. Anat., 2014; 27: 54–60
11. Simon S.A., de Araujo I.E., Gutierrez R., Nicolelis M.A.L.: The neural mechanisms of gustation: a distributed processing code. Nat. Rev. Neurosci., 2006; 7: 890–901
12. Landis B.N., Frasnelli J., Reden J., et al.: Differences between orthonasal and retronasal olfactory functions in patients with loss of the sense of smell. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2005; 131: 977–981
13. Hummel T., Whitcroft K.L., Andrews P., et al.: Position paper on olfactory dysfunction. Rhinol. Suppl., 2017; 54: 1–30
14. Cavazzana A., Larsson M., Münch M., et al.: Postinfectious olfactory loss: a retrospective study on 791 patients. Laryngoscope, 2018; 128: 10–15
15. Pellegrino R., Cooper K.W., Di Pizio A., et al.: Coronaviruses and the chemical senses: past, present, and future. Chem. Senses, 2020; 45: 415–422
16. Dalton P.: Olfaction and anosmia in rhinosinusitis. Curr. Allergy Asthma Rep., 2004; 4: 230–236
17. Seiden A.M.: Postviral olfactory loss. Otolaryngol. Clin. North Am., 2004; 37: 1159–1166
18. Beltran-Corbellini A., Chico-García J.L., Martínez-Poles J. et al.: Acute-onset smell and taste disorders in the context of COVID-19: a pilot multicentre polymerase chain reaction based case–control study. Eur. J. Neurol., 2020; 27: 1738–1741
19. Cocco A., Amami P., Desai A., et al.: Neurological features in SARS-CoV-2-infected patients with smell and taste disorder. J. Neurol., 2021; 268: 1570–1572
20. Eliezer M., Hautefort C., Hamel A.-L., et al.: Sudden and complete olfactory loss of function as a possible symptom of COVID-19. JAMA Otolaryngol. Head Neck Surg., 2020; 146: 674
21. Eliezer M., Hamel A.-L., Houdart E., et al.: Loss of smell in patients with COVID-19: MRI data reveal a transient edema of the olfactory clefts. Neurology, 2020; 95: e3145–e3152
22. Chiesa-Estomba C.M., Lechien J.R., Radulesco T., et al.: Patterns of smell recovery in 751 patients affected by the COVID-19 outbreak. Eur. J. Neurol., 2020. https://onlinelibrary. wiley.com/doi/abs/10.1111/ene.14440 (dostęp: 12.09.2020)
23. Netland J., Meyerholz D.K., Moore S., et al.: Severe acute respiratory syndrome coronavirus infection causes neuronal death in the absencje of encephalitis in mice transgenic for human ACE2. J. Virol., 2008; 82: 7264–7275
24. Chen M., Shen W., Rowan N.R., et al.: Elevated ACE2 expression in the olfactory neuroepithelium: implications for anosmia and upper respiratory SARS-CoV-2 entry and replication. Eur. Respir. J., 2020. https://erj.ersjournals.com/content/early/ 2020/07/23/13993003.019482020 (dostęp: 12.09.2020)
25. Hoffmann M., Kleine-Weber H., Schroeder S., et al.: SARS-CoV-2 cell entry depends on ACE2 and TMPRSS2 and is blocked by a clinically proven protease inhibitor. Cell, 2020; 181: 271–280.e8
26. Brann D.H., Tsukahara T., Weinreb C., et al.: Non-neuronal expression of SARSCoV-2 entry genes in the olfactory system suggests mechanisms underlying COVID-19-associated anosmia. Sci. Adv., 2020; 6: eabc5801
27. Lee M.-H., Perl D.P., Nair G., et al.: Microvascular injury in the brains of patients with Covid-19. N. Engl. J. Med., 2021; 384: 481–483
28. Sims J.T., Krishnan V., Chang C.-Y., et al.: Characterization of the cytokine storm reflects hyperinflammatory endothelial dysfunction in COVID-19. J. Allergy Clin. Immunol., 2020
29. Zhang A.J., Lee A.C.-Y., Chu H., et al.: Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 infects and damages the mature and immature olfactory sensory neurons of hamsters. Clin. Infect. Dis., 2020. https://academic.oup.com/cid/advance-article/doi/10.1093/cid/ ciaa995/5871998 (dostęp: 05.10.2020)
30. Sun S.-H., Chen Q., Gu H.-J., et al.: A mouse model of SARS-CoV-2 infection and pathogenesis. Cell Host Microbe, 2020; 28: 124–133.e4
31. Munster V.J., Feldmann F., Williamson B.N., et al.: Respiratory disease in rhesus macaques inoculated with SARS-CoV-2. Nature, 2020; 585: 268–272
32. Meinhardt J., Radke J., Dittmayer C., et al.: Olfactory transmucosal SARS-CoV-2 invasion as a port of central nervous system entry in individuals with COVID-19. Nat. Neurosci., 2020: 1–8
33. Cooper K.W., Brann D.H., Farruggia M.C., et al.: COVID-19 and the chemical senses: supporting players take center stage. Neuron, 2020; 107: 219–233
34. Xu H., Zhong L., Deng J., et al.: High expression of ACE2 receptor of 2019-nCoV on the epithelial cells of oral muc osa. Int. J. Oral Sci., 2020; 12: 1–5
35. Wang Z., Zhou J., Marshall B., et al.: SARS-CoV-2 receptor ACE2 is enriched in a subpopulation of mouse tongue epithelial cells in nongustatory papillae but not in taste buds or embryonic oral epithelium. ACS Pharmacol. Transl. Sci., 2020; 3: 749–758
36. Agyeman A.A., Chin K.L., Landersdorfer C.B., et al.: Smell and taste dysfunction in patients with COVID-19: a systematic review and metaanalysis. Mayo Clin. Proc., 2020; 95: 1621–1631
37. Rocke J., Hopkins C., Philpott C., Kumar N.: Is loss of sense of smell a diagnostics marker in COVID-19: a systematic review and meta-analysis. Clin. Otolaryngol., 2020; 45: 914–922
38. Neto D.B., Fornazieri M.A., Dib C., et al.: Chemosensory dysfunction in COVID-19: prevalences, recovery rates, and clinical associations on a large brazilian sample. Otolaryngol. Head. Neck Surg., 2020. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0194599820954825 (dostęp: 13.09.2020)
39. Kaye R., Chang C.W.D., Kazahaya K., et al.: COVID-19 anosmia reporting tool: initial findings, Otolaryngol. Head. Neck Surg., 2020. https://journals.sagepub.com/ doi/10.1177/0194599820922992. Accessed 12 September 2020
40. Menni C., Valdes A.M., Freidin M.B., et al.: Real-time tracking of self-reported symptoms to predict potential COVID-19. Nat. Med., 2020; 26: 1037–1040
41. Iversen K., Bundgaard H., Hasselbalch R.B., et al.: Risk of COVID-19 in health-care workers in Denmark: an observational cohort study. Lancet Infect. Dis., 2020; 20: 1401–1408
42. Villerabel C., Makinson A., Jaussent A., et al.: Diagnostic value of patient-reported and clinically tested olfactory dysfunction in a population screened for COVID-19. JAMA Otolaryngol. Neck Surg., 2021. https://doi.org/10.1001/jamaoto.2020.5074 (dostęp: 01.09.2020)
43. Benezit F., Turnier P.L., Declerck C., et al.: Utility of hyposmia and hypogeusia for the diagnosis of COVID-19. Lancet Infect. Dis., 2020; 20: 1014–1015
44. Double K.L., Rowe D.B., Hayes M., et al.: Identifying the pattern of olfactory deficits in parkinson disease using the brief smell identification test. Arch. Neurol., 2003; 60: 545–549
45. Saito S., Ayabe-Kanamura S., Takashima Y., et al.: Development of a smell identification test using a novel stick-type odor presentation kit. Chem. Senses, 2006; 31: 379–391
46. Mueller C.A., Grassinger E., Naka A., et al.: A selfadministered odor identification test procedure using the “Sniffin’ sticks”. Chem. Senses, 2006; 31: 595–598
47. Kobayashi M., Reiter E.R., DiNardo L.J., Costanzo R.M.: A new clinical olfactory function test: cross-cultural influence. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2007; 133: 331
48. Moein S.T., Hashemian S.M., Mansourafshar B., et al.: Smell dysfunction: a biomarker for COVID-19. Int. Forum Allergy Rhinol., 2020; 10: 944–950
49. Hannum M.E., Ramirez V.A., Lipson S.J., et al.: Objective sensory testing methods reveal a higher prevalence of olfactory loss in COVID-19 – positive patients compared to subjective methods: a systematic review and meta-analysis. Chem. Senses, 2020. https:// www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7543258/ (dostęp: 21.11.2020)
50. Parma V., Ohla K., Veldhuizen M.G., et al.: More than smell-COVID-19 is associated with severe impairment of smell, taste, and chemesthesis. Chem. Senses, 2020; 45: 609–622
51. Politi L., Salsano E., Grimaldi M.: Magnetic resonance imaging alteration of the brain in a patient with coronavirus disease 2019 (COVID-19) and anosmia. JAMA Neurol., 2020; 77: 1028–1029
52. Galougahi M.K., Ghorbani J., Bakhshayeshkaram M., et al.: Olfactory bulb magnetic resonance imaging in SARS-CoV-2-Induced anosmia: the first report. Acad. Radiol., 2020; 27: 892–893
53. Yan C.H., Faraji F., Prajapati D.P., et al.: Self-reported olfactory loss associates with outpatient clinical course in COVID-19. Int. Forum Allergy Rhinol., 2020; 10: 821–831
54. Hopkins C., Surda P., Whitehead E., Kumar B.N.: Early recovery following new onset anosmia during the COVID-19 pandemic – an observational cohort study. J. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2020, 49: 26
55. Boscolo-Rizzo P., Borsetto D., Fabbris C., et al.: Evolution of altered sense of smell or taste in patients with mildly symptomatic COVID-19. JAMA Otolaryngol. Head Neck Surg., 2020
56. Welge-Lüssen A., Wolfensberger M.: Olfactory disorders following upper respiratory tract infections. Adv. Otorhinolaryngol., 2006; 63: 125–132
57. Croy I., Nordin S., Hummel T.: Olfactory disorders and quality of life – an updated review. Chem. Senses, 2014; 39: 185–194
58. Watson D.L.B., Campbell M., Hopkins C., et al.: Altered smell and taste: anosmia, parosmia and the impact of long Covid-19. medRxiv, 2020; 2020.11.26.20239152
59. Seo B.S., Lee H.J., Mo J.-H., et al.: Treatment of postviral olfactory loss with glucocorticoids, Ginkgo biloba, and mometasone nasal spray. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg., 2009; 135: 1000–1004
60. Damm M., Pikart L.K., Reimann H., et al.: Olfactory training is helpful in postinfectious olfactory loss: a randomized, controlled, multicenter study. Laryngoscope, 2014; 124: 826–831
