Programy szczepień przeciwko pneumokokom

07.10.2015
mgr Magdalena Koperny, mgr Agnieszka Kargul

Skróty: IChP – inwazyjna choroba pneumokokowa, JST – Jednostka Samorządu Terytorialnego, PCV – skoniugowana szczepionka przeciwko pneumokokom

Magdalena Koperny
mgr zdrowia publicznego, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Krakowie, kierownik Działu Zdrowia Publicznego i Promocji Zdrowia


Agnieszka Kargul
mgr zdrowia publicznego, Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, młodszy specjalista w Dziale Świadczeń Wydziału Oceny Technologii Medycznych


Streptococcus pneumoniae, bakteria kolonizująca błonę śluzową nosowej części gardła, może wywołać chorobę inwazyjną przebiegającą m.in. w postaci zapalenia płuc z bakteriemią, posocznicy lub zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.1 Do grupy zwiększonego ryzyka wystąpienia negatywnych skutków zakażenia pneumokokami należą dzieci oraz dorośli >50. roku życia. Jedyną skuteczną i powszechną metodą zapobiegania zakażeniom pneumokokami są szczepienia ochronne.

Dane Państwowego Zakładu Higieny (PZH) wskazują, że współczynnik zapadalności na inwazyjną chorobę pneumokokową (IChP) w Polsce w 2014 roku, w porównaniu z rokiem 2007, zwiększył się prawie 3-krotnie (z 0,71/100 000 do 1,86/100 000), zachowując przez wszystkie analizowane lata tendencję wzrostową. Największy współczynnik zapadalności obserwuje się w najmłodszych grupach wiekowych (0–4 lat) – prawie wszyscy pacjenci z tych grup wymagali hospitalizacji.2 W latach 2007–2013 systematycznie zwiększała się także liczba osób zaszczepionych przeciwko pneumokokom (ryc. 1.). W 2013 roku wykonano ponad 2-krotnie więcej szczepień niż w 2007 roku.3 Stałe zwiększanie się liczby osób zaszczepionych może wynikać z wprowadzenia w 2009 roku szczepień obowiązkowych przeciwko pneumokokom dla osób z grup ryzyka.


Ryc. 1. Liczba osób zaszczepionych ogółem przeciwko pneumokokom w latach 2007–2013 (Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia-Państwowy Zakład Higieny. Szczepienia Ochronne w Polsce. Biuletyny roczne za lata 2007–2013)

W Stanach Zjednoczonych po wprowadzeniu powszechnych szczepień przeciwko pneumokokom (skoniugowaną szczepionką 7-walentną – PCV-7) zaobserwowano imponujące zmniejszenie zapadalności na IChP w populacji dzieci <5. roku życia z 99/100 000 w latach 1998–1999 do 21/100 000 w 2008 roku (p. Po wprowadzeniu programu szczepień skoniugowaną 13-walentną szczepionką przeciwko pneumokokom zarejestrowano istotnie mniej inwazyjnych zakażeń pneumokokowych – przyp. red.).4 Korzystny wpływ szczepień odnotowano również w Kielcach, gdzie rok po wprowadzeniu bezpłatnych szczepień preparatem 7-walentnym dla dzieci do 5. roku życia znamiennie zmniejszył się wskaźnik hospitalizacji z powodu zapalenia płuc – o 65% wśród dzieci do 1. dzieci roku życia oraz o 23% w grupie dzieci w wieku 2–4 lat.5 Przytoczone przykłady potwierdzają zasadność prowadzenia szczepień na szeroką skalę (p. Program szczepień dzieci przeciwko pneumokokom spowodował zmniejszenie wskaźników hospitalizacji z powodu zapalenia płuc w całej populacjiProgram szczepień niemowląt 10-walentną szczepionką przeciwko pneumokokom był skuteczny w profilaktyce inwazyjnej choroby pneumokokowej – przyp. red.).

Światowa Organizacja Zdrowia uważa, że wprowadzenie szczepionki przeciwko pneumokokom do powszechnych programów szczepień powinno być działaniem priorytetowym we wszystkich krajach.6 Stanowisko to podzielają polscy eksperci, wskazując na konieczność wdrożenia powszechnych szczepień przeciwko pneumokokom u wszystkich dzieci <2. roku życia jako skutecznej metody zapobiegania zakażeniom.7

Materiały i metoda

Dostępność szczepień przeciwko pneumokokom w ramach krajowych programów szczepień oceniono na przykładzie wybranych 32 państw europejskich*, opierając się na informacjach zamieszczonych na stronie internetowej European Centre for Disease Prevention and Control (Vaccine Schedule), które następnie zweryfikowano na podstawie stron internetowych instytucji publicznych odpowiedzialnych za szczepienia w danym kraju oraz danych pochodzących od producentów preparatów.

Na podstawie wniosku o udostępnienie informacji publicznej (sprawozdania z zakresu zrealizowanych szczepień ochronnych w 2014 r.) przez Departament Polityki Zdrowotnej Ministerstwa Zdrowia oceniono zakres realizacji szczepień ochronnych przez jednostki samorządu terytorialnego (JST) w Polsce. Zebrane dane uzupełniono informacjami zamieszczonymi w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP) samorządów oraz pozyskanymi w rozmowach telefonicznych z realizatorami programów zdrowotnych.

Powszechne programy szczepień w krajach europejskich

W krajach europejskich, w tym w Polsce, dostępne są 2 skoniugowane szczepionki przeciwko pneumokokom – 10-walentna (PCV-10), zarejestrowana u dzieci od ukończenia 6. tygodnia życia do ukończenia 5 lat, oraz 13-walentna (PCV-13), przeznaczona do stosowania u osób od 6. tygodnia życia. PCV-13 zastąpiła preparat 7-walentny.

Szczepienia dzieci przeciwko pneumokokom wprowadzono do krajowych programów szczepień w 27 z 32 analizowanych państw europejskich, ale tylko w 6 mają one charakter obligatoryjny (Bułgaria, Łotwa, Słowacja, Szwajcaria, Polska, Węgry)**, a w pozostałych – zalecany (ryc. 2).10 W zależności od rozwiązań systemowych danego kraju, szczepienia ujęte w programie są dla określonej populacji bezpłatne lub częściowo refundowane.

Ryc. 2. Programy szczepień przeciwko pneumokokom w Europie (stan w dniu 28 maja 2015 r.).

W analizowanych krajach instytucje odpowiedzialne za opracowanie i/lub wprowadzenie narodowych programów szczepień (na poziomie krajowym lub regionalnym) wybierają preparat, którym później są szczepione dzieci (PCV-10, PCV-13 lub obydwa, najczęściej na drodze przetargu). W takich przypadkach dana szczepionka jest dla określonej populacji bezpłatna lub częściowo refundowana. Natomiast jeśli rodzice dziecka decydują się na zaszczepienie inną szczepionką niż jest dostępna w programie, wtedy w całości sami pokrywają koszt jej zakupu. Takie rozwiązanie funkcjonuje m.in. w Finlandii, Austrii, Słowenii, na Łotwie oraz Litwie, gdzie w ramach programu oferowana jest PCV-10, natomiast PCV-13 dostępna jest ze 100% odpłatnością. W Estonii, Malcie, Portugalii, Rumunii oraz Hiszpanii szczepionki dostępne są wyłącznie na rynku prywatnym, tzn. cały koszt ich zakupu ponoszą pacjenci. W 10 państwach szczepienia przeciwko pneumokokom są realizowane preparatem PCV-13, który jest wskazany w programie a priori, a PCV-10 w 10 krajach. W pozostałych krajach programy szczepień uwzględniają obydwa preparaty dla populacji docelowej (ryc. 2.).

Grupa docelowa

Powszechne szczepienia dla wszystkich dzieci do 2. roku życia zagwarantowano w 24 krajach***. W 9 z nich, tj. we Francji, na Cyprze, w Grecji, we Włoszech, w Szwajcarii, Irlandii oraz w Austrii, Szwecji i Danii, państwo dodatkowo zapewnia szczepienia dzieciom z grup zwiększonego ryzyka IChP. W pozostałych 3 krajach szczepienia przeciwko pneumokokom są realizowane tylko w grupach ryzyka, czyli obciążonych określonymi chorobami przewlekłymi oraz w sytuacjach zdrowotnych zwiększających ryzyko zakażenia S. pneumoniae (tab.). W państwach, w których istnieją autonomiczne regiony, tak jak w Niemczech, Hiszpanii, Belgii czy Włoszech, kalendarz szczepień i/lub sposób organizacji i finansowania szczepień jest ustalany na poziomie regionalnym.

Zakup preparatów szczepionkowych jest dużym obciążeniem finansowym, dlatego niekiedy są one wprowadzane do programów powszechnych szczepień stopniowo, na przykład na początku tylko w grupach ryzyka.

Tabela. Rodzaj grupy docelowej oraz schemat szczepienia w programach szczepień wybranych krajów europejskich
Kraj Grupa docelowa Schemat szczepienia
Węgry, Islandia, Łotwa, Litwa, Holandia, Norwegia, Słowacja, Wielka Brytania, Mołdawia, Finlandia, Słowenia, Belgia populacja ogólna 2+1
Niemcy, Bułgaria, Czechy populacja ogólna 3+1
Irlandia, Włochy (w zależności od regionu), Cypr populacja ogólna i grupy ryzyka 2+1
Szwajcaria populacja ogólna i grupy ryzyka 2+1 i 3+1 w niektórych grupach ryzyka
Dania populacja ogólna i grupy ryzyka (dzieci urodzone po 1 czerwca 2010 r. oraz dzieci <5. rż. w grupie ryzyka) 2+1
Francja populacja ogólna (do 2. rż.) i grupy ryzyka (>2. rż.) 2+1
Grecja populacja ogólna (do 2. rż.) i grupy ryzyka (<5. rż.) 3+1
Szwecja, Austria populacja ogólna i grupy ryzyka 2+1
Luksemburg, Chorwacja grupy ryzyka 2+1
Polska grupy ryzyka 3+1
Opracowanie własne na podstawie vaccine-schedule.ecdc.europa.eu/Pages/Scheduler.aspx,14 danych producentów preparatów szczepionkowych oraz stron internetowych instytucji publicznych odpowiedzialnych na zdrowie w poszczególnych krajach.

Obowiązujące schematy szczepień

Obecnie w 22 krajach obowiązuje skrócony schemat uodpornienia, który obejmuje 2 dawki szczepienia pierwotnego oraz 1 dawkę uzupełniającą. Jedynie w Polsce, Bułgarii, Czechach, w Niemczech i w Grecji stosowany jest schemat 3+1 (tab.). Zdecydowana większość państw europejskich zaleca rozpoczęcie szczepień w 2. miesiącu życia, a podanie kolejnych dawek w 4. i 12. miesiącu życia. W krajach, w których szczepienie rozpoczyna się w 3. miesiącu życia, drugą dawkę podaje się w 5. miesiącu życia, a dawkę uzupełniającą w 12. miesiącu życia. W niektórych krajach, w zależności od grupy docelowej (np. dzieci z grupy ryzyka), stosuje się odpowiedni schemat szczepień zgodnie z charakterystyką produktu leczniczego.

Organizacja i finansowanie szczepień ochronnych w Polsce

Przeprowadzanie szczepień i kwalifikację do szczepień reguluje ustawa z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.8 Główny Inspektor Sanitarny co roku ogłasza w formie komunikatu Program Szczepień Ochronnych (PSO) z uwzględnieniem wskazań do wykonania szczepień (obowiązkowych i zalecanych) oraz ich schematu. Od 2009 roku szczepienia PCV są obowiązkowe dla: dzieci od 2. miesiąca życia do ukończenia 5. roku życia z grup dużego ryzyka, dzieci od 2. miesiąca życia do ukończenia 12. miesiąca życia urodzonych przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży lub urodzonych z masą urodzeniową <2500 g. Szczepienie to jest natomiast zalecane dzieciom do 5. roku życia niewymienionym w kryteriach do szczepień obowiązkowych, osobom >50. roku życia oraz pacjentom bez względu na wiek, przewlekle chorym, z grupy ryzyka IChP.

Koszty zakupu i podawania szczepionek zarówno obowiązkowych, jak i zalecanych ponoszą 3 podmioty: Minister Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) oraz pacjent. Szczepienia można realizować wyłącznie preparatami zarejestrowanymi i dostępnymi na rynku polskim. Najważniejszą różnicą pomiędzy szczepieniami obowiązkowymi a zalecanymi jest obowiązek prawny poddania się szczepieniu oraz sposób finansowania. Szczepienia obowiązkowe (w tym badanie kwalifikacyjne i zakup szczepionki) ujęte w PSO są dla pacjenta bezpłatne.15

Szczepienia zalecane są natomiast świadczeniami dobrowolnymi, a u osób małoletnich można je wykonać po uzyskaniu pisemnej zgody rodziców lub opiekunów prawnych dziecka. Cały koszt zakupu szczepionki ponosi osoba szczepiona, natomiast badania kwalifikacyjne oraz wykonanie szczepienia finansowane są przez NFZ, o ile placówka, do której zgłosił się pacjent, zawarła stosowną umowę z NFZ.

Tryb zakupu, pozyskiwania i dystrybucji szczepionek

Minister Zdrowia odpowiada za zakup szczepionek obowiązkowych, który odbywa się w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego w trybie przetargu nieograniczonego.16,17 Następnie z Centralnej Bazy Rezerw Sanitarno-Epidemiologicznych zostają one przekazane do magazynów wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych, odpowiedzialnych za dystrybucję szczepionek, a w dalszej kolejności do powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych, z których szczepionki udostępniane są bezpośrednio świadczeniodawcom wykonującym szczepienia (do punktów szczepień/gabinetów lekarskich).18 W 2014 roku Ministerstwo Zdrowia w celu zagwarantowania szczepień przeciwko pneumokokom osobom z grup ryzyka zakupiło szczepionki PCV-10 i PCV-13.

W przypadku szczepień zalecanych pacjent zakupuje w aptece szczepionkę na swój koszt na podstawie recepty wydanej przez lekarza.19 Cena szczepionki może stanowić barierę dla wielu pacjentów, co może bezpośrednio wpływać na poziom wszczepialności populacji. Aby temu zapobiec, prowadzone są samorządowe programy zdrowotne, pozwalające na całkowite lub częściowe sfinansowanie szczepień. Ustawy samorządowe przyznają JST kompetencje m.in. w zakresie tworzenia programów zdrowotnych, dzięki czemu samorządy decydują się na finansowanie z własnego budżetu wybranych szczepień zalecanych.

Analiza samorządowych programów zdrowotnych w Polsce

W ramach programów zdrowotnych w 2014 roku rozpoczęto i/lub kontynuowano 35 programów szczepień przeciwko pneumokokom łącznie w 13 województwach (w woj. łódzkim, podkarpackim i podlaskim nie zidentyfikowano żadnego programu). Najwięcej programów zrealizowano w województwie mazowieckim (6) oraz świętokrzyskim i lubelskim (po 5). Warto zauważyć, że w 2014 roku zrealizowano więcej programów szczepień przeciwko pneumokokom (o 10) niż Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji wydała opinii, tj. 25 projektów (w 2011 r. – 11 opinii, w 2012 r. – 18, a w 2013 r. – 30).20 Rozbieżność między liczbą realizowanych a opiniowanych programów prawdopodobnie wynika z tego, że z różnych przyczyn (np. finansowych) nie są one wdrażane w tym samym roku, w którym były oceniane.

Prawie 70% programów ukierunkowanych na zapobieganie zakażeniom pneumokokami zrealizowały gminy, 30% – miasta na prawach powiatu, a 10% – powiaty. W 2014 roku nie realizowano ani nie finansowano żadnego programu na poziomie wojewódzkim (ryc. 3.).

Ryc. 3. Programy szczepień przeciwko pneumokokom realizowane w 2014 r. w podziale na województwa (Źródło: Dane z Ministerstwa Zdrowia)

Jak wynika z ogólnej analizy danych, szczepieniami objęto dzieci do ukończenia 5. roku życia zamieszkałe na terenie JST realizującej dany program, przy czym największą grupę stanowiły dzieci w wieku 24.–36. miesiąca życia. W dwóch programach uczestniczyły osoby dorosłe – w jednym >28. roku życia, a w drugim >50. roku życia.

Na etapie projektowania programu zdrowotnego JST mogą wybrać preparat szczepionkowy, który następnie będzie stosowany w realizacji szczepień. Wyboru szczepionki można dokonać w drodze konkursu ofert lub przetargu ogłoszonego przez ogranizatora programu, tj. JST lub wykonawcę usług. Realizator programu (np. przychodnia lekarska) jest wyłaniany w drodze otwartego konkursu ofert. Zgodnie z charakterystyką produktu leczniczego szczepionki 13-walentnej, dzieciom od 6. tygodnia życia do 6. miesiąca życia należy podać 4 dawki preparatu (3+1). Natomiast w przypadku szczepionki 10-walentnej w zależności od wieku dziecka stosuje się schemat 3+1 lub 2+1. Zaleca się, aby każdy pacjent ukończył pełny cykl szczepienia tą samą szczepionką.

W blisko 100% przypadków szczepienia przeciwko pneumokokom realizowano preparatem 13-walentnym. Według danych tylko w 3 spośród analizowanych podmiotów stosowano szczepionkę 10-walentną, co wynika przede wszystkim z wyboru populacji docelowej >2. roku życia. Na podstawie informacji uzyskanych bezpośrednio od JST, schemat szczepienia zależy od rodzaju stosowanego preparatu oraz wieku dziecka.

Programy realizowane przez JST w 2014 roku miały charakter jednoroczny lub wieloletni. JST realizujące roczne programy często kontynuują szczepienia w kolejnych latach, co daje możliwość zaszczepienia dzieci z późniejszych roczników. Przy określeniu horyzontu czasowego uwzględnia się cele programu oraz możliwości finansowe samorządów.

Niektórych projektów nie można zrealizować w ciągu jednego roku ze względu na konieczność zachowania odpowiednich przerw między kolejnymi dawkami szczepionki.

W przypadku 31 programów całkowity koszt ich realizacji został pokryty z budżetu JST odpowiedzialnych za ich wdrożenie i realizację. W przypadku 3 programów w kosztach partycypowali rodzice dzieci (w ok. 50%), natomiast w realizacji 1 projektu przeprowadzonego w mieście na prawach powiatu część kosztów związanych z zakupem i zaszczepieniem dzieci pokryło województwo.

Podsumowanie

Kluczową i skuteczną metodą zapobiegania zakażeniom pneumokokowym są szczepienia ochronne. Krajowe oraz regionalne programy szczepień są regularnie aktualizowane w zależności od sytuacji epidemiologicznej na danym obszarze, zaleceń światowych i europejskich oraz możliwości finansowych danego kraju. Szczególnie narażone na zakażenie są dzieci do 5. roku życia, dlatego stopniowo obejmuje się je powszechnymi programami szczepień. Jednak programy te znacznie się różnią pod względem organizacji, finansowania, populacji docelowej, do której kierowane są szczepienia, jak i rekomendowanego preparatu. Niezaprzeczalnie władze większości krajów zwracają uwagę na problem, jakim są choroby wywoływane przez S. pneumoniae oraz ich powikłania, szczególnie u dzieci. Ponadto udowodniono, że szczepienie zmniejsza zapadalność w populacji zaszczepionej (dane wskazują także na wytworzenie odporności zbiorowiskowej, p. Med. Prakt. Szczepienia 3/2013, s. 56 – przyp. red.). Tym samym wydatki poniesione na realizację szczepień przekładają się na zmniejszenie wydatków na diagnostykę, leczenie i hospitalizacje z powodu zakażenia pneumokokami.

Analizując dane dotyczące już zakończonych programów zdrowotnych z zakresu szczepień przeciwko pneumokokom przez JST, od kilku lat widać dużą aktywność samorządów w podejmowaniu własnych inicjatyw, mających na celu zaspokajanie potrzeb zdrowotnych społeczności lokalnej. Najbardziej aktywne są gminy, które poprzez finansowanie działań w obszarze profilaktyki zwiększają dostęp mieszkańców do opieki zdrowotnej. Szczepienia przeciwko pneumokokom są obecnie finansowane z budżetu państwa tylko dla grup ryzyka, w związku z tym nakłady finansowe, jakie ponoszą JST na realizację programów szczepionkowych, minimalizują bariery w dostępie do tych świadczeń.

Można przypuszczać, że jeśli programy te będą w przyszłości kontynuowane przez kolejne jednostki samorządowe, to rodzice – z uwagi na całkowite lub częściowe zwolnienie z ponoszonych kosztów związanych z zakupem szczepionek – będą się częściej decydować na zaszczepienie swoich dzieci do czasu aż szczepienia te zostaną uwzględnione w obowiązkowym programie szczepień.

* Ze względu na dostępność danych w ocenie uwzględniono następujące kraje: Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Cypr, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Szwajcaria, Węgry, Wielka Brytania i Włochy.
** Na Węgrzech szczepienia przeciw pneumokokom są obowiązkowe dla dzieci urodzonych po 30 czerwca 2014 r.
*** We Francji, Grecji, Belgii, Czechach, na Cyprze, Węgrzech, w Irlandii, we Włoszech, na Łotwie, w Holandii, Norwegii, Islandii, Niemczech, Finlandii, Słowenii, Austrii, Danii, Bułgarii, na Litwie, Słowacji, w Szwecji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Mołdawii.

Piśmiennictwo:

1. Albrecht P., Hryniewicz W., Kuch A. i wsp.: Rekomendacje postępowania w zakażeniach bakteryjnych ośrodkowego układu nerwowego. Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczno-profilaktyczne. Warszawa, Narodowy Instytut Leków, 2011
2. PZH. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce. www.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2013/ Ch_2013.pdf (cyt. 15.03.2015)
3. Szczepienia Ochronne w Polsce. Biuletyny roczne za lata 2007–2013. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH – Zakład Epidemiologii, Główny Inspektorat Sanitarny – Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi
4. Epidemiology and prevention of vaccine – preventable diseases. The Pink book: course textbook. 12th ed., Second Printing, 2012; www.cdc.gov/vaccines/pubs/pinkbook/ index.html (cyt. 14.03.2015)
5. Patrzałek M., Albrecht P., Sobczynski M.: Significant decline in pneumonia admission rate after the introduction of routine 2+1 dose schedule heptavalent pneumococcal conjugate vaccine (PCV7) in children under 5 years of age in Kielce, Poland. Eur. J. Clin. Microbiol. Infect. Dis., 2010; 29 (7): 787–792
6. Pneumococcal conjugate vaccine for childhood immunization – WHO position paper. Wkly Epidemiol. Rec., 2007; 82 (12): 93–104
7. Opinia Grupy Ekspertów na temat skuteczności szczepień ochronnych przeciwko Streptococcus pneumoniae. www.parasoldlazycia.org/foto/OPINIA_pnemokoki_ OSTATECZNA.pdf (cyt. 15.03.2015)
8. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jednolity: Dz. U. 2013 r., poz. 947)
9. Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2015
10. A 2015. évi oltási naptár. Vacsatc Magyarorszag. www.vacsatc.hu/?lang=hun&menu= 63&pid=78 (cyt. 19.03.2015)
11. Snape M.D., Klinger C.L., Daniels E.D. i wsp.: Immunogenicity and reactogenicity of a 13-valent-pneumococcal conjugate vaccine administered at 2, 4, and 12 months of age: a double-blind randomized active-controlled trial. Pediatr. Infect. Dis. J., 2010; 29 (12): e80–90
12. Spijkerman J., Veenhoven R.H., Wijmenga-Monsuur A.J. i wsp.: Immunogenicity of 13-valent pneumococcal conjugate vaccine administered according to 4 different primary immunization schedules in infants: a randomized clinical trial. JAMA, 2013; 310 (9): 930–937
13. Whitney C.G., Goldblatt D., O’Brien K.L.: Dosing schedules for pneumococcal conjugate vaccine: considerations for policy makers. Pediatr. Infect. Dis. J., 2014; 33 (supl. 2): S172–S181
14. Vaccine Schedule Europe. European Centre for Disease Prevention and Control. vaccine-schedule.ecdc.europa.eu/Pages/Scheduler.aspx (cyt. 19.03.2015)
15. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r., Nr 164, poz. 1027)
16. Ministerstwo Zdrowia, Zamówienia publiczne, www.bipold.mz.gov.pl (cyt. 31.03.2015)
17. Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 907)
18. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 15 listopada 2010 r. w sprawie sposobu przekazywania szczepionek świadczeniodawcom prowadzącym obowiązkowe szczepienia ochronne oraz sposobu przechowywania szczepionek stanowiących rezerwę przeciwepidemiczną kraju (Dz. U. 2010 r., Nr 232, poz. 1524)
19. Prawo farmaceutyczne (Dz. U. Nr 45 z 2008 r., poz. 271 z późn. zm.)
20. www.aotm.gov.pl/www/index.php?id=240 (cyt. 24.03.2015)
Zobacz także

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań