Wpływ wczesnych doświadczeń smakowych na preferencje żywieniowe w późniejszych okresach życia

Tłumaczył lek. Wojciech Durlak
Konsultowała prof. dr hab. n. med. Hanna Szajewska, Klinika Pediatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Skróty: BMI – wskaźnik masy ciała

© 2017 by the authors. Licensee MDPI, Basel, Switzerland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution (CC BY) license (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

Wprowadzenie

Dzieciństwo stanowi czas bardzo szybkiego wzrastania i rozwoju. W tym kluczowym okresie kształtują się preferencje żywieniowe, które następnie utrzymują się przez kolejne lata i stanowią podstawę dla zdrowego życia w wieku dorosłym.¹ Opisywanie przyzwyczajeń żywieniowych pozwala wskazać czynniki występujące w środowisku dziecka, które można zmodyfikować dzięki różnym interwencjom. Czynniki obecne we wczesnym dzieciństwie mogą wpływać na rozwój otyłości,² dlatego temat ten zyskuje coraz większe zainteresowanie społeczeństwa i specjalistów zajmujących się zdrowiem publicznym.^3,4
Zachowania związane z żywieniem i aktywnością u niemowląt i dzieci kształtują się zarówno pod wpływem czynników wewnętrznych (czynniki genetyczne, wiek, płeć), jak i środowiskowych (rodzina, rówieśnicy, społeczność lokalna, społeczeństwo).⁵ Dokładnie opisano je na rycinie.
W wielu badaniach wykazano, że ekspozycja w okresie prenatalnym, a następnie karmienie piersią stymulują zmysł smaku oraz umiarkowanie zmniejszają ryzyko rozwoju otyłości u dziecka.^2,6,7 W aspekcie zapobiegania otyłości, kształtowania się preferencji smakowych i stosunku dziecka do pożywienia kluczowe znaczenie ma także czas wprowadzania pokarmów uzupełniających. Zadaniem rodziców jest nauczenie dziecka jak, co, kiedy oraz ile może zjeść, a także przenoszenie na dziecko kulturowych i rodzinnych przekonań oraz przyzwyczajeń związanych z żywieniem.⁸ Rodzice wpływają zarówno na dobór podawanego dziecku pożywienia, jak i kontekst spożywania posiłków.⁹
Otyłość ma znaczenie społeczne. Wiąże się ze stylem życia, zmianami przyzwyczajeń żywieniowych, niedostateczną aktywnością fizyczną, spożywaniem pokarmów bogatych w energię oraz wolne węglowodany. Ponieważ nawyki żywieniowe utrzymują się od wieku niemowlęcego aż do dorosłości, w niniejszej pracy przeanalizowano rolę czynników obecnych w środowisku dziecka w poznawaniu nowych smaków i kształtowaniu się przyzwyczajeń żywieniowych. Główny nacisk położono na czynniki bezpośrednio związane z dzieckiem. Wpływ rodziców opisano tylko w zakresie pwania dziecku nowych pokarmów, pomijając rodziców jako wzorzec zachowań. W artykule przeanalizowano: (1) czynniki biologiczne i społeczne, z którymi styka się dziecko w pierwszych latach życia, (2) znaczenie płynu owodniowego w okresie prenatalnym, (3) wpływ pokarmu naturalnego oraz mleka modyfikowanego na rozwój zmysłu smaku, (4) znaczenie pokarmów uzupełniających, (5) wpływ czynników zależnych od rodziców oraz społeczeństwa na stan zdrowia w wieku dorosłym.

(kliknij, by powiększyć)
Ryc. Czynniki środowiskowe wpływające na zachowania żywieniowe dziecka (BMI – wskaźnik masy ciała)

Metody – przeszukiwanie piśmiennictwa

W celu identyfikacji istotnych badań przeszukano elektroniczne bazy danych (PubMed, Medline, Embase, Google Scholar). Poszukiwano publikacji w języku angielskim dotyczących związku pomiędzy doświadczeniami smakowymi na wczesnym etapie życia a preferencjami żywieniowymi w późniejszym dzieciństwie. Artykuły opublikowane w okresie od 2005 roku do sierpnia 2016 roku wyszukano, stosując wymienione poniżej słowa kluczowe w różnych zestawieniach. Celem autorów nie było przeprowadzenie systematycznego przeglądu (jest to tylko opisowy przegląd piśmiennictwa) ani metaanalizy wszystkich dostępnych publikacji na ten temat, lecz omówienie obserwacji przeprowadzonych w ciągu ostatnich 10 lat. Słowa kluczowe użyte podczas wyszukiwania wprowadzano osobno lub ze spójnikiem „I” oraz „LUB”. Wykorzystano następujące określenia: „wczesne doświadczenia smakowe” LUB „wczesne preferencje żywieniowe” i „preferencje żywieniowe w dzieciństwie” LUB „przyzwyczajenia żywieniowe rodziców” LUB „strategia żywieniowa stosowana przez rodziców” LUB „wzorce przejmowane od rodziców” i „rodzinne czynniki środowiskowe” LUB „środowisko rodzinne związane z żywieniem” i „wczesne doświadczenia” I „ryzyko otyłości” I „czynniki ryzyka otyłości u dzieci” i „płyn owodniowy” LUB „mleko kobiece” I „rozwój zmysłu smaku i powonienia” i „wczesne doświadczenia dietetyczne” LUB „rozwój nawyków żywieniowych” i „preferencje żywieniowe”. Kryteria wyszukiwania spełniło >5000 artykułów, z których około 1500 opublikowano w ciągu poprzedzających 10 lat. Autorzy wybrali do oceny tylko publikacje uznane przez nich za potencjalnie ważne.

Następstwa wczesnych doświadczeń smakowych

Zgodnie z aktualnie obowiązującą hipotezą w ciągu pierwszych 1000 dni życia rozwijają się zdrowe nawyki żywieniowe, dlatego interwencje podejmowane w tym okresie mogą mieć istotny wpływ na zdrowie w późniejszych latach dzieciństwa oraz w wieku dorosłym. W pierwszej części tego kluczowego okresu płód jest odżywiany przez sznur pępowinowy. Następnie dziecko spożywa mleko, a w okresie wprowadzania pokarmów uzupełniających poznaje smak i zapach wielu różnorodnych produktów. Ludzie wykazują wrodzoną, pozytywną odpowiedź na bodźce słodkie i słone oraz awersję do produktów gorzkich.¹⁰ Zidentyfikowano także indywidualne różnice uwarunkowane genetycznie, które wraz z nabytym doświadczeniem sprawiają, że preferencje żywieniowe dziecka nie są za sprawą czynników genetycznych ograniczone do wąskiego zakresu pokarmów.¹¹ Dla dzieci typowa jest skłonność do preferowania pokarmów bogatych w energię i odrzucania nowych produktów żywieniowych. Uczą się one także związku pomiędzy przyjętym pokarmem a zjawiskami będącymi następstwem jego spożycia.¹² Ta genetycznie uwarunkowana predyspozycja kształtowała się na przestrzeni tysięcy lat, kiedy pokarmy, zwłaszcza te bogate w energię, były trudno dostępne. U niewielkiego odsetka dzieci, które odczuwają smak 6-n-propylotiouracylu (PROP), stwierdza się wrażliwość na gorzki smak. Dzieci te preferują i spożywają w większej ilości produkty gorzkie, takie jak warzywa z rodziny krzyżowych. Natomiast dzieci, które nie odczuwają smaku PROP, spożywają więcej tłuszczów i są bardziej podatne na rozwój otyłości. Uwarunkowana genetycznie zmienność w odczuwaniu gorzkiego smaku może mieć zatem istotny wpływ na zachowania żywieniowe oraz stan zdrowia dziecka. Dane z piśmiennictwa sugerują, że niektóre dzieci mogą wymagać dodatkowych działań ułatwiających im akceptację i spożywanie gorzkich owoców, a predyspozycje uwarunkowane genetycznie można modyfikować, wielokrotnie proponując dziecku dany produkt.^13,14

Płyn owodniowy i pokarm naturalny

Zdolność odczuwania różnych smaków i zapachów wymaga zaangażowania wielu procesów chemosensorycznych, zwłaszcza zmysłu smaku i węchu. Doświadczenia żywieniowe rozpoczynają się już w życiu płodowym. Już wówczas działają układy chemosensoryczne, odgrywając ważną rolę w procesach adaptacyjnych i ewolucyjnych.¹⁰ Kontakt ze środowiskiem wewnątrzmacicznym może wywoływać trwałe zmiany w rozwijających się tkankach. Określa się je mianem „programowania” i stanowią one istotne czynniki ryzyka rozwoju przewlekłych chorób w życiu dorosłym.¹⁵
Dzieci zwykle wolą jeść pokarmy bogate w cukier oraz sól niż produkty kwaśne i gorzkie (np. niektóre warzywa). Skłonność do spożywania słonych pokarmów i odrzucania gorzkich można modyfikować poprzez wielokrotną ekspozycję na bodźce smakowe pochodzące z płynu owodniowego, mleka matki oraz pokarmów uzupełniających. Receptory smakowe i węchowe są dobrze rozwinięte w chwili urodzenia i podlegają zmianom w czasie dzieciństwa i dorastania. Pełnią funkcję strażnika odpowiedzialnego za akceptowanie lub odrzucanie obcych substancji. Skład zarówno płynu owodniowego, jak i pokarmu naturalnego w różnym stopniu odzwierciedla skład diety matki, dlatego wielokrotny kontakt z ich smakiem pozytywnie wpływa na akceptację niektórych pokarmów przez niemowlę.¹⁶ Co prawda wiedza na temat wpływu diety matki na skład pokarmu naturalnego pochodzi przede wszystkim ze źródeł pośrednich,¹⁷ doświadczenia smakowe matek spożywających zróżnicowaną dietę mogą tłumaczyć, dlaczego ich karmione piersią dzieci są mniej wybiórcze i chętniej próbują nowe pokarmy w dzieciństwie.^11,19,20 W badaniu kohortowym,²¹ którym objęto 1160 par matka–niemowlę, wykazano związek karmienia głównie pokarmem naturalnym w pierwszych 6 miesiącach życia oraz czasu trwania karmienia pokarmem naturalnym z mniej restrykcyjnymi zachowaniami żywieniowymi ze strony matki i mniejszym naciskiem wywieranym na dziecko w związku z żywieniem. Podobnie, karmienie pokarmem naturalnym, w porównaniu z karmieniem mlekiem modyfikowanym, sprzyja promowaniu zachowań żywieniowych, które w mniejszym stopniu kontrolują dziecko, a bardziej odpowiadają na sygnały głodu i sytości z jego strony. To z kolei pozwala dziecku lepiej rozwinąć mechanizmy samodzielnej regulacji ilości energii przyjmowanej z pożywieniem.²¹

Niemowlęta karmione mlekiem modyfikowanym

Wczesne doświadczenia smakowe dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym (mieszanką mleczną) są znacząco inne niż doświadczenia dzieci karmionych pokarmem naturalnym. Dzieci karmione wyłącznie mieszanką mleczną nie odnoszą korzyści z różnorodności smaków związanej z karmieniem mlekiem matki. Ich doświadczenia smakowe są bardziej monotonne i brakuje w nich bodźców smakowych pochodzących z diety matki. Mleka modyfikowane różnego typu i różnych producentów zasadniczo różnią się smakiem. Dzieci karmione mieszanką uczą się preferować smak mieszanki, którą są karmione, i pokarmów o podobnym smaku.¹¹ Na rynku dostępnych jest wiele mieszanek mlecznych o różnej zawartości makroelementów. Być może, oceniając wpływ składu diety na wzrastanie i stan zdrowia, nie należy traktować wszystkich dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym jako jednorodnej grupy. Mieszanki mleczne mogą się różnić składem oraz strukturą zawartych tłuszczów i węglowodanów, a także składem białkowym, co z kolei może wpływać na wzrastanie i rozwój zmysłu smaku.²² Przed wyciągnięciem ostatecznych wniosków należy zatem uwzględnić skład diety, do której porównuje się karmienie pokarmem naturalnym. Na podstawie metaanalizy badań prowadzonych w populacji europejskiej oraz w Stanach Zjednoczonych stwierdzono związek karmienia piersią z rzadszym występowaniem otyłości. Jednocześnie w dużym badaniu z randomizacją nie wykazano wpływu karmienia piersią na wskaźnik masy ciała (BMI) w późniejszych latach życia.²³ Dzieci w wieku 24 miesięcy karmione mlekiem modyfikowanym, które zawiera podobną ilość białka jak pokarm naturalny (porównywano spożycie mniejszej i większej ilości białka), nie różniły się pod względem stosunku masy do długości ciała od dzieci karmionych pokarmem naturalnym.²⁴ Stwierdzono również, że dzieci karmione hydrolizatem białkowym szybciej osiągają sytość i mają mniejsze przyrosty masy ciała niż dzieci karmione zwykłą mieszanką.²⁵ Mechanizmy tego zjawiska nie zostały dokładnie wyjaśnione, ale postuluje się, że ma ono związek z różną zawartością wolnego glutaminianu (który występuje w znacznym stężeniu w pokarmie naturalnym).^26,27

Pokarmy uzupełniające a spożycie owoców i warzyw w dzieciństwie

W okresie wprowadzania pokarmów uzupełniających dziecko kontynuuje naukę nowych smaków poprzez zróżnicowaną ekspozycję na nowe produkty żywieniowe. W tym osobliwym okresie życia dziecka następuje zmiana z karmienia mlekiem matki lub modyfikowanym na dietę opartą na pokarmach stałych. Dziecko odkrywa właściwości sensoryczne (faktura, smak, zapach) oraz odżywcze (zawartość energii) produktów, które staną się podstawą składu jego diety w okresie dorosłości.²⁸ Proponowanie urozmaiconych pokarmów uzupełniających w tym okresie wpływa na akceptację nowych pokarmów w 1. roku życia, natomiast ekspozycja w 2. roku życia może mieć mniejszy wpływ.²⁹
Małe dzieci (zwłaszcza w wieku 2–5 lat) przejawiają zwiększoną niechęć do nowych pokarmów. Spożywają je niechętnie, co interpretuje się jako zachowanie adaptacyjne mające na celu zapewnienie przyjmowania tylko znanych i bezpiecznych dla dziecka produktów żywieniowych.³⁰
Najsilniejszym czynnikiem warunkującym niechęć do nowych produktów żywieniowych u małych dzieci jest negatywny stosunek do ich właściwości sensorycznych.³¹ Na preferencje żywieniowe dzieci największy wpływ ma znajomość danego pokarmu oraz jego słodki smak, co sugeruje, że wybór rodzaju pokarmu przez dziecko nie ma charakteru nabytego. Te wrodzone mechanizmy towarzyszą skłonności dziecka do uczenia się od najwcześniejszych dni poprzez wielokrotną ekspozycję na dany pokarm. W ten sposób dziecko uczy się akceptować i preferować pokarmy, które są dostępne w jego środowisku.³⁰ Wielokrotne proponowanie danego pokarmu istotnie warunkuje jego akceptację przez dziecko (oswojenie się z pokarmem). W wielu badaniach wykazano, że dziecko chętniej spożywa i lepiej ocenia nowy produkt żywieniowy, jeśli wcześniej wielokrotnie mu go podawano. Wykazano na przykład, że dziecko łatwiej akceptuje nowe zielone warzywo, z którym miało kontakt co najmniej 8 razy.³¹ Efekt powtarzanego bodźcowania jest tak duży, że zwiększa akceptację nawet tych pokarmów, które – według matek – dzieci całkowicie odrzucały w początkowym okresie rozszerzania diety. Najczęściej dotyczyło to zielonych warzyw oraz dyni.³² Mimo potwierdzonej skuteczności takiego postępowania, rodzice najczęściej proponują dzieciom nowe produkty żywieniowe tylko kilka razy (często <5 razy), stwierdzając, że dziecko ich nie lubi.^33-35
Reakcja dziecka na nowy pokarm zależy od jego rodzaju.²⁸ Lange i wsp. poprosili matki o opisanie reakcji dziecka na nowy produkt żywieniowy w początkowym okresie wprowadzania pokarmów uzupełniających. Stwierdzili, że dzieci rzadziej akceptowały owoce i warzywa (zwykle pierwsze pokarmy uzupełniające) niż inne pokarmy.³⁶
Launzon i wsp. ocenili wpływ praktyk żywieniowych stosowanych przez rodziców na wczesnym etapie życia dziecka na spożycie owoców i warzyw w późniejszych latach. Badanie przeprowadzono w 4 kohortach europejskich, oceniając spożycie warzyw i owoców na podstawie kwestionariusza. Otrzymano różne wyniki, a spożycie warzyw i owoców we wczesnym dzieciństwie wykazywało znaczną zmienność. W greckiej grupie EuroPrevall dzieci zjadały średnio <1 warzywo dziennie, a w Generation XXI Birth Cohort >3 dziennie. Ponadto dzieci w Generation XXI Birth Cohort były dłużej karmione piersią niż w innych grupach. Poszczególne grupy różniły się także w zakresie czasu wprowadzania pokarmów uzupełniających: w grupie ALSPAC (British Avon Longitudinal Study of Parents and Children) rozszerzanie diety rozpoczęto w wieku 3–4 miesięcy, w grupie Generation XXI w wieku około 4 miesięcy, a w grupie EuroPrevall w wieku 5 miesięcy. W badaniu EDEN (French Etude des De’terminants pre et postnatales de la sante’ et du de’veloppements de l’Enfant) nie określono, w jakim wieku najczęściej wprowadzano pokarmy uzupełniające.
Pozytywny związek między długością karmienia pokarmem naturalnym a spożywaniem owoców i warzyw u małych dzieci potwierdzono w różnych grupach kulturowych. Wykazano, że dłuższe karmienie piersią było związane z przyjmowaniem większej ilości warzyw i owoców przez małe dzieci. Jednak związek wieku wprowadzania warzyw i owoców do diety z ich późniejszym spożyciem nie był tak silny i jednoznaczny.³⁷
Stwierdzono także, że dzieci w wieku 2–8 lat, które były karmione piersią co najmniej przez 3 miesiące, częściej spożywały warzywa niż dzieci krócej karmione piersią.^28,38 Smak nowego pokarmu może wpływać na jego akceptację przez dziecko. Dzieci chętniej akceptowały warzywa, do których dodawano sól lub słony składnik.³⁹ Rodzice nie powinni jednak tego traktować jako zachęty do stosowania soli lub słonych składników, gdyż nie zaleca się podawania sodu niemowlętom.^2,35 Wykazano także, że dzieci mniej chętnie akceptują zielony groszek niż marchewkę, co tłumaczono jej słodszym smakiem.³⁵
Wydaje się, że otwartość na akceptację nowych pokarmów, przy braku zaangażowania mechanizmów wdrukowania i/lub uczenia się, jest uwarunkowana ich smakiem i właściwościami sensorycznymi. Jednocześnie niektóre dzieci mogą wykazywać większą wrażliwość na bodźce smakowe. Stwierdzono, że indywidualna wrażliwość zwłaszcza na smak kwaśny, słodki oraz umami (smak rosołowy lub mięsny wywołany przez glutaminiany – przyp. red.) w postaci roztworów wodnych w wieku 6 miesięcy pozwala przewidywać późniejszą akceptację pokarmów o tych smakach.³⁹
Nicklaus i wsp. w 2014 roku badali wpływ powtarzanego proponowania pokarmu i uczenia się smaków na akceptację nieznanego dotąd warzywa przez małe dzieci (2–4 lata). Wykazali, że powtarzalna ekspozycja stanowi najprostszy sposób na zwiększenie spożycia warzyw, zarówno w krótkiej, jak i długiej perspektywie.^29,35 W badaniu z randomizacją NOURISH oceniono skuteczność interwencji rozpoczynanej w wieku niemowlęcym, której celem było wczesne informowanie matek posiadających pierwsze dziecko, jak wprowadzać pokarmy uzupełniające, aby potencjalnie zmniejszyć ryzyko otyłości u dziecka. Wyniki badania wskazują, że wczesne poradnictwo dotyczące wprowadzania pokarmów uzupełniających może pozytywnie wpływać na praktyki żywieniowe stosowane przez matki. Wykazano także, że pozwolenie, aby w okresie wprowadzania pokarmów uzupełniających dziecko samo decydowało o ilości spożytego pokarmu, a także preferowanie zdrowych produktów zmniejsza ryzyko rozwoju otyłości do 5. roku życia.^15,40
Wczesne doświadczenia z pokarmami o dużej wartości odżywczej i różnorodnych smakach zwiększają prawdopodobieństwo wybierania przez dzieci zdrowej diety w późniejszych latach. Dziecko docenia smak produktów i ich różnorodność. W niedawno opublikowanym badaniu wykazano, że wczesna ekspozycja na warzywa o różnorodnych smakach, najpierw dodawane do mleka, a później do płatków zbożowych, zwiększa częstość ich spożywania i pozytywny stosunek do tych warzyw w późniejszych latach. Niemowlęta przydzielone do grupy interwencji, w porównaniu z grupą kontrolną, zjadały więcej warzyw zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i domowych.¹²
Rodzaj pokarmów spożywanych przez dzieci w największym stopniu zależy od tego: (1) czy dziecko lubi smak danego pokarmu, (2) jak długo dziecko było karmione piersią oraz czy matka spożywała dane pokarmy podczas karmienia piersią, (3) czy dziecko przyjmowało dany pokarm od wczesnych miesięcy życia.^20,41 Niemowlęta chętniej akceptują nowe pokarmy niż starsze dzieci, dlatego rodzice powinni promować zróżnicowaną dietę i wykorzystywać ciekawość dziecka, aby ograniczyć niechęć do nowych produktów żywieniowych w okresie poniemowlęcym.^41,42 Przyzwyczajenia żywieniowe nie ulegają wielkim zmianom u dzieci >3.–4. roku życia, co również potwierdza, że odpowiednią dietę należy wprowadzać od początku nauki jedzenia.⁴³