Opioidy są ważną grupą analgetyków stosowanych w terapii bólu ostrego, w tym pooperacyjnego, oraz przewlekłego o dużym nasileniu. Leki te usmierzają ból, ale mogą powodować szereg działań niepożądanych, m.in. nudności, wymioty, sedację, upośledzenie perystaltyki przewodu pokarmowego i depresję oddechową. Wiele badań prowadzonych w ostatnich latach wskazuje ponadto na immunosupresyjne działanie opioidowych leków przeciwbólowych i potencjalne poważne konsekwencje tego działania, w tym ryzyko zakażeń czy też progresji choroby nowotworowej u pacjentów onkologicznych, u których w terapii ostrego bólu w okresie okołooperacyjnym te leki są stosowane. Wyniki badań dotyczących tego zagadnienia są niejednoznaczne, a ich interpretacja trudna, ponieważ za immunosupresję i progresję choroby nowotworowej w okresie okołooperacyjnym odpowiada wiele mechanizmów (w tym działania chirurgiczne: preparowanie i resekcja guza nowotworowego, transfuzja krwi i jej składników, hipotermia, stres i ból).
Badania eksperymentalne i kliniczne pokazują, jak istotne, także w aspekcie progresji choroby nowotworowej, jest skuteczne uśmierzanie bólu. Dane te są dodatkowym – poza podstawowym, humanitarnym aspektem – argumentem przemawiającym za koniecznością skutecznego łagodzenia bólu i cierpienia chorych. Nadal aktualne pozostaje pytanie, jak robić to optymalnie i w sposób najbardziej bezpieczny, skoro wiele danych przemawia za potencjalnie niekorzystnymi (immunosupresja, zwiększone ryzyko infekcji oraz progresji choroby nowotworowej) efektami działania leków opioidowych? Obiecująco w tym zakresie przedstawiają się technik analgezji regionalnej. Cechuje je wielokierunkowy, korzystny mechanizm działania. Z jednej strony zapewniają one skuteczną analgezję i dzięki temu minimalizują niekorzystny wpływ bólu na organizm operowanego pacjenta oraz pozwalają na ograniczenie koniecznych do zastosowania dawek analgetyków (w tym opioidów) podawanych systemowo. Przekłada się to na poprawę bezpieczeństwa prowadzonej terapii, także w aspekcie indukowanej przez opioidy immunosupresji. Ponadto techniki minimalizują niekorzystny wpływ zabiegu operacyjnego przez ograniczenie stresu metabolicznego, neuroendokrynnego i immunologicznego w odpowiedzi na uraz operacyjny oraz jego potencjalnego immunosupresyjnego wpływu, który w przypadku chorych onkologicznych promuje progres choroby nowotworowej. Obecnie zalecanym, optymalnym podejściem do leczenia bólu pooperacyjnego jest analgezja multimodalna, która zakłada łączenie ze sobą leków o odmiennych mechanizmach działania, w tym śród- i pooperacyjne podawanie nieopioidowych leków przeciwbólowych i koanalgetyków (w tym lidokainy stosowanej dożylnie, magnezu, deksametazonu, ketaminy oraz deksmedetomidyny). Postępowanie takie pozwala na zapewnienie satysfakcjonującej analgezji przy wyeliminowaniu lub znaczącej redukcji koniecznych do zastosowania dawek opioidów.
Dodatkowo badania doświadczalne pokazują, że niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ; ang. non steroidal anti-inflammatory drugs – NSAIDs) podawane łącznie z opioidami zmniejszają immunosupresję związaną ze stosowaniem tych ostatnich. Należy jednak pamiętać, że stosowanie NLPZ jest ograniczone wieloma działaniami niepożądanymi. Należą do nich: ryzyko uszkodzenia przewodu pokarmowego i nerek, niekorzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy oraz zwiększone ryzyko krwawień w okresie okołooperacyjnym. Nie wszystkie opioidy mają taki sam potencjał immunosupresyjny. Badania pokazują, że najsilniejsze działanie immunosupresyjne cechuje morfinę; najsłabsze działanie immunosupresyjne lub jego brak wykazują natomiast tramadol i buprenorfina. Należy wyraźnie podkreślić, że wyniki badań dotyczących zagadnień immunospresji indukowanej przez opioidy są niejednoznaczne i należy je traktować z dużą ostrożnością – nie mogą one być argumentem przeciwko stosowaniu opioidów w leczeniu bólu.
Priorytetem postępowania medycznego zawsze pozostaje skuteczne uśmierzanie bólu i łagodzenie cierpienia, a świadomość potencjalnego ryzyka powinna być argumentem za stosowaniem w okresie okołooperacyjnym technik analgezji regionalnej oraz skojarzonej farmakoterapii systemowej z uwzględnieniem nieopioidowych leków przeciwbólowych i koanalgetyków, z których część (w tym lidokaina, NLPZ) cechują udowodnione korzystne także z punktu widzenia immunologicznego działania. Takie postępowanie pozwala na optymalizację postępowania przeciwbólowego i uzyskanie najlepszego efektu przeciwbólowego z zastosowaniem mniejszych dawek opioidów. To z kolei zmniejsza częstość i nasilenie działań niepożądanych związanych z ich stosowaniem. Dalsze badania są konieczne w celu weryfikacji obecnie dostępnych danych dotyczących zarówno immunosupresyjnego działania opioidów, jak i ewentualnego ochronnego z punktu widzenia immunologicznego wpływu technik analgezji regionalnej w okresie okołooperacyjnym.
