Obostrzenie karnej odpowiedzialności lekarza w wyniku tzw. Tarczy 4.0 i ograniczenie jego ochrony karnoprawnej, część 2

Jak cytować: Kubiak R.: Obostrzenie karnej odpowiedzialności lekarza w wyniku tzw. Tarczy 4.0 i ograniczenie jego ochrony karnoprawnej. Med. Prakt., 2020; 7-8: 175–182

Czytaj także: Obostrzenie karnej odpowiedzialności lekarza w wyniku tzw. Tarczy 4.0 i ograniczenie jego ochrony karnoprawnej, część 1

Obecny kształt regulacji – ograniczenie stosowania kar wolnościowych

Jak wspominano, w wyniku noweli z 2020 roku przepis ten uległ istotnym zmianom ukierunkowanym na ograniczenie możliwości stosowania kar wolnościowych. Warto zauważyć, że nowelizacji Kodeksu karnego nie przewidziano w projekcie rządowym, skierowanym do Sejmu, lecz dodano jako poprawkę podczas prac w Komisji Finansów Publicznych. W uzasadnieniu do projektu nie zawarto zatem wyjaśnienia, jaki jest cel tych zmian ani jakie względy za nimi przemawiają. Projektowanego przepisu nie poddano pod dyskusję publiczną ani konsultacje społeczne.

Według nowego brzmienia art. 37a K.k. sąd nadal może zastąpić karę pozbawienia wolności karami wolnościowymi, ale pod pewnymi warunkami:
1) wymierzona kara pozbawienia wolności nie byłaby surowsza niż rok – dotąd w Kodeksie karnym nie przewidywano takiego limitu, znacząco zawęża to więc możliwość omawianej zamiany kary
2) jeśli sąd decyduje się na taką zamianę, zamiast kary pozbawienia wolności może orzec karę ograniczenia wolności nie niższą niż 3 miesiące albo grzywnę nie niższą niż 100 stawek dziennych – dotychczas stosowano ogólne dolne granice tych kar, które były niższe (1 mies. ograniczenia wolności i 10 stawek dziennych grzywny)
3) aby sąd mógł dokonać omawianej zamiany, musi jednocześnie orzec środek karny (np. zakaz wykonywania zawodu lekarza¹⁰), środek kompensacyjny (np. obowiązek naprawienia szkody¹¹) lub przepadek (np. narzędzi, którymi posługiwał się lekarz, wykonując zabieg, jeśli w jego wyniku dopuścił się przestępstwa – art. 44 K.k.) – wcześniej takiego wymogu nie było.

W praktyce zatem następuje zawężenie możliwości modyfikacji kary w kierunku kar wolnościowych. Jednakże należy podkreślić, że przepis ten nie wyłącza całkowicie takiej możliwości, lecz wprowadza jej obostrzenia.

Unormowanie to tyczy się wszystkich przestępstw zamieszczonych w Kodeksie karnym i w ustawach pozakodeksowych. Nie jest zatem adresowane tylko do lekarzy, aczkolwiek może się odnosić także do nich. Z punktu widzenia aktywności zawodowej lekarzy rozwiązania te mogą mieć zastosowanie na przykład do przestępstwa nielegalnie wykonanej aborcji (w szczególności art. 152 § 1 K.k.¹²), poświadczenia nieprawdy w dokumentacji medycznej (art. 271 § 1 K.k.¹³) oraz przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu będących następstwem błędu medycznego. Biorąc pod uwagę, że ta ostatnia kategoria czynów zabronionych jest szczególnie istotna dla lekarzy, warto ją nieco bliżej scharakteryzować. Na wstępie należy podkreślić, że polskie prawo karne nie penalizuje błędu medycznego eo ipso. Postępowanie takie może jednak uzasadniać odpowiedzialność cywilną i zawodową (za tzw. przewinienie zawodowe). Na gruncie prawa karnego lekarz może odpowiadać za negatywne skutki dla zdrowia lub życia pacjenta, które powstały w wyniku takiego błędu. Możliwa jest więc odpowiedzialność za przestępstwa przeciwko tym dobrom, tj. opisane w rozdziale XIX K.k. Jeśli się przyjmie, że błąd medyczny (i jego następstwa) nie jest objęty zamiarem sprawcy, lecz polega na naruszeniu wymaganych reguł ostrożności (wytyczonych aktualnym stanem wiedzy medycznej), odpowiedzialność ta ogranicza się do czynów nieumyślnych (art. 9 § 2 K.k.). W razie błędu medycznego lekarz może więc odpowiadać za:
1) nieumyślne narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – art. 160 § 3 K.k. (grzywna, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności do roku)
2) nieumyślne spowodowanie lekkiego lub średniego uszkodzenia ciała – art. 157 § 3 K.k. (grzywna, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności do roku)
3) nieumyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – art. 156 § 2 K.k. (kara pozbawienia wolności do lat 3)
4) nieumyślne spowodowanie śmierci – art. 155 K.k. (kara pozbawienia wolności od 3 mies. do lat 5).

Łatwo dostrzec, że dwa z tych przestępstw (ciężki uszczerbek na zdrowiu oraz niemyślne spowodowanie śmierci) są zagrożone wyłącznie karą pozbawienia wolności. Ciężki uszczerbek na zdrowiu może polegać na przykład na spowodowaniu ciężkiego kalectwa,¹⁴ ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej,¹⁵ choroby realnie zagrażającej życiu, a także na spowodowaniu trwałego, istotnego zeszpecenia¹⁶ lub zniekształcenia ciała. Następstwa takie (np. niedowład kończny, zaprzestanie funkcjonowania jakiegoś narządu, choroba trwająca kilka miesięcy, rozległe blizny po reoperacji wykonanej w celu usunięcia jakiegoś przedmiotu pozostawionego w polu operacyjnym) mogą być efektem błędu medycznego. Wówczas lekarzowi grozi kara pozbawienia wolności w granicach od 1 miesiąca do lat 3. Jeśli sąd zdecyduje się na orzeczenie kary powyżej 1 roku (co naturalnie jest możliwe w podanym przedziale), nie będzie mógł zastąpić kary pozbawienia wolności karą wolnościową (co byłoby dopuszczalne na gruncie poprzedniego stanu prawnego). Odpowiednio dotyczy to sytuacji, w której skutkiem błędu medycznego będzie zgon pacjenta (art. 155 K.k. – kara pozbawienia wolności od 3 mies. do 5 lat). Ponadto warto wspomnieć, że w myśl art. 69 § 1 K.k. sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze nieprzekraczającym roku. Jeśli więc sąd w konkretnym przypadku zdecyduje się wymierzyć karę powyżej roku pozbawienia wolności, to nie tylko nie może jej zastąpić karą wolnościową, lecz także nie będzie dopuszczalne zastosowanie wspomnianej instytucji probacyjnej, tj. warunkowego zawieszenia wykonania kary. Innymi słowy: lekarz będzie zmuszony odbyć tę karę w zakładzie karnym.

Jeśli jednak sąd zdecyduje się na wymierzenie kary pozbawienia wolności poniżej roku, to nadal może ją zamienić na karę wolnościową. Jak jednak wskazano, musi wówczas orzec dodatkowo środek karny, kompensacyjny albo przepadek. A contrario jeśli nie będą zachodzić przesłanki do zastosowania takich środków (np. sąd uzna, że nie ma podstaw do orzeczenia zakazu wykonywania zawodu, albo też pokrzywdzony otrzymał już odszkodowanie i zadośćuczynienie za rozstrój zdrowia spowodowany błędem medycznym, w związku z czym nie ma potrzeby ani możliwości stosowania środka kompensacyjnego), mimo stosunkowo niewielkiego wymiaru kary nie będzie dopuszczalne zastąpienie jej karą wolnościową. Postanowienie to znacząco więc ogranicza sąd w takim działaniu, a tym samym de facto obostrza odpowiedzialność lekarza.