Ryzyko związane ze szczepieniami i chorobami, którym zapobiegają – cz. 4: wirusowe zapalenie wątroby typu B

03.04.2017
mgr Małgorzata Ściubisz
specjalista zdrowia publicznego, redaktor „Medycyny Praktycznej – Szczepienia”

Konsultował: dr hab. n. med. Ernest Kuchar, Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Skróty: ADEM – ostre rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia, ALT – aminotransferaza alaninowa, HCC – rak wątrobowokomórkowy, IOM – amerykański Institute of Medicine, NOP – niepożądany odczyn poszczepienny, ONW – ostra niewydolność wątroby, SM – stwardnienie rozsiane, TM – poprzeczne zapalenie rdzenia, WHO – Światowa Organizacja Zdrowia, WZW – wirusowe zapalenie wątroby, VAERS – system raportowania NOP, ZGB – zespół Guillaina i Barrégo

Przyczyną wirusowego zapalenia wątroby (WZW) typu B (charakterystyka – p. tab. 1.) jest zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu B (HBV). Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), na całym świecie zakażenie HBV przebyło około 2 mld ludzi, ponad 240 mln choruje na przewlekłe WZW typu B, a rocznie z powodu ostrego zakażenia lub jego późnych powikłań umiera około 600 000 osób.1,2

Tabela 1. Charakterystyka WZW typ B
epidemiologia w 2015 r. w Polsce zarejestrowano 58 przypadków ostrego WZW typu B (zapadalność 0,15/100 000 osób) i 3457 nowych przypadków przewlekłego WZW (zapadalność 8,98/100 000 osób), w tym 850 zachorowań u osób w wieku 20–29 lat i 892 w wieku 30–39 lat
odporność po zakażeniu HBV większość osób rozwija odporność (87–90%) lub dochodzi do przewlekłego zakażenia (ryzyko przewlekłego zakażenia jest szczególnie duże u małych dzieci, zwłaszcza noworodków zakażonych w okresie okołoporodpowym)33
zakaźność okres wylęgania wynosi 28–160 dni (śr. 70–80 dni), zakaźność HBV jest bardzo duża – ryzyko zakażenia przez krew sięga nawet 60%6
skuteczność szczepienia szczepienie zapobiega zakażeniu HBV w ok. 90%,34 zmniejsza o 84% ryzyko rozwoju HCC, o 70% ryzyko zgonu z powodu schyłkowej niewydolności wątroby, o 69% ryzyko z powodu piorunującego zapalenia,35 szczepienie noworodków matek zakażonych HBV zmniejsza nawet o 95% ryzyko ich zachorowania,36 szczepienie noworodków matek HBeAg-dodatnich zmniejsza ryzyko rozwoju zakażenia przewlekłego u tych dzieci z >90 do 20–25%8

W Polsce pod koniec lat 70. i do połowy 80. XX wieku przeciętna zapadalność na WZW typu B wynosiła około 40/100 000 osób, a od lat 90. stopniowo się zmniejszała.1 W 2015 roku zapadalność na ostre i przewlekłe WZW typu B wyniosła odpowiednio 0,15 i 8,98/100 000 osób (tab. 1.).3 Efekt ten jest związany z dokładniejszą sterylizacją sprzętu i materiałów medycznych, ale przede wszystkim z wprowadzeniem w 1989 roku do programu szczepień szczepionki przeciwko WZW typu B.
Początkowo szczepienie porzeciwko WZW typu B wprowadzono do grupy szczepień zalecanych. W 1993 roku w niektórych województwach zaczęło funkcjonować jako obowiązkowe szczepienie noworodków i niemowląt, a w 1996 roku rozszerzono je na cały kraj. Następnie w 2000 roku rozpoczęto szczepienia 14-latków urodzonych w 1986 roku.4 Dzięki powszechnym szczepieniom przeciwko WZW typu B praktycznie wyeliminowano problem zakażeń HBV u dzieci i młodzieży (p. także Szczepienia niedoceniane przez lekarzy, polityków i pacjentów).
HBV jest odporny na działanie czynników środowiska zewnętrznego, a w temperaturze pokojowej na skażonych powierzchniach może przeżyć nawet >7 dni.5 Istnieją 3 drogi zakażenia: pozajelitowa (głównie przez krew), płciowa i matczyno-płodowa (zakażenie okołoporodowe i wertykalne, tj. przez łożysko). W przypadku HBV istnieje również ryzyko zakażeń rodzinnych.1 Jest to najbardziej zaraźliwe zakażenie krwiopochodne (p. tab. 1.).6 Należy pamiętać, że u około 30% chorych nie stwierdza się czynników ryzyka zachorowania na ostre WZW typu B (tab. 2.).1

Tabela 2. Czynniki i grupy ryzyka zachorowania na WZW typu B
bliski kontakt z chorym na ostre lub przewlekłe WZW typu B
inwazyjne procedury diagnostyczne lub lecznicze, leczenie preparatami krwi, hemodializa
noworodki urodzone przez zakażone HBV kobiety
uzależnienie od narkotyków dożylnych
wielu partnerów seksualnych, mężczyźni utrzymujący kontakty homoseksualne
narażenie zawodowe na kontakt z krwią i płynami ustrojowymi (personel medyczny)
pracownicy placówek opiekuńczych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną
więźniowie

Powikłania WZW typu B

Ostre WZW typu B przebiega inaczej u dzieci i dorosłych. U wielu chorych dzieci przez wiele lat nie daje żadnych objawów, dlatego często jest rozpoznawane przypadkowo lub w wyniku dociekań epidemiologicznych (i badań przesiewowych). Dzieci zakażone HBV we wczesnym okresie życia są obarczone dużym ryzykiem rozwoju niekorzystnych następstw klinicznych jeszcze w dzieciństwie, na przykład ostrej niewydolności wątroby (zazwyczaj do ukończenia 6. mż.) lub zapalenia piorunującego, a także ujawniających się dopiero w wieku nastoletnim lub dorosłym, takich jak marskość wątroby i rak wątrobowokomórkowy (HCC [p. także Czy szczepienie przeciwko WZW typu B w wieku niemowlęcym zmniejsza ryzyko rozwoju raka wątrobowokomórkowego we wczesnej dorosłości? – przyp. red.]).7,8
Zakażenie noworodków i niemowląt (ryzyko zakażenia noworodka matki HBeAg-dodatniej wynosi ok. 90%, a HBeAg-ujemnej i HBsAg-dodatniej ok. 10%) w 90% przechodzi w zakażenie przewlekłe (trwające >6 mies.) ze zmianami martwiczo-zapalnymi wątroby.1 U dzieci w wieku 1–5 lat ryzyko to zmniejsza się do około 30%, a u dzieci starszych (tak jak u dorosłych) wynosi 2–5%.1,8
Do czynników ryzyka przejścia ostrego WZW typu B w zakażenie przewlekłe należą: zakażenie okołoporodowe lub we wczesnym dzieciństwie, duża dawka zakażająca (liczba cząsteczek wirusa wywołujących zakażenie), łagodny lub bezżółtaczkowy przebieg ostrego okresu choroby, mała aktywność ALT w ostrym okresie choroby, płeć męska, starszy wiek, immunosupresja, stosowanie glikokortykosteroidów w okresie objawów zwiastunowych i rozwiniętej choroby.1 Zakażenie przewlekłe jest nieuleczalne. Należy również pamiętać, że nawet 30% zakażeń HBV u dorosłych może przebiegać bezobjawowo, prowadząc jednocześnie do zakażenia przewlekłego.9
Najpoważniejszym powikłaniem ostrego WZW typu B jest ostra niewydolność wątroby (ONW), w tym piorunujące zapalenie wątroby, które rozwija się u <1% chorych i w ciągu 8 tygodni od wystąpienia pierwszych objawów choroby prowadzi do encefalopatii wątrobowej i osoczowych zaburzeń krzepnięcia. Zakażenie HBV odpowiada za >50% wszystkich przypadków zapalenia piorunującego.1 W przebiegu ONW u około 30% chorych z encefalopatią 3. stopnia i u 75–80% z encefalopatią 4. stopnia dochodzi do obrzęku mózgu. Obserwuje się również krwawienie z przewodu pokarmowego oraz zespół rozsianego krzepnięcia wewnątrznaczyniowego (u 19% chorych z niewydolnością wątroby).10 Przeżywalność (ogółem) w ONW wynosi około 60%, a bez wykonania przeszczepienia wątroby przeżywa około 40% chorych. Rokowanie jest korzystniejsze w przypadku ONW związanej z zatruciem paracetamolem niż związanej z zakażeniem HBV.1 Piorunujące zapalenie częściej dotyczy niemowląt niż pozostałych grup wiekowych. Śmiertelność wśród pacjentów bez przeszczepienia wątroby sięga 67%.11
Do powikłań pozawątrobowych (związanych z obecnością kompleksów immunologicznych) w przebiegu ostrego WZW typu B należą: guzkowe zapalenie tętnic, kłębuszkowe zapalenie nerek i zespół nerczycowy (częściej u dzieci), a także polimialgia reumatyczna, krioglobulinemia mieszana, zapalenie mięśnia sercowego oraz zespół Guillaina i Barrégo (ZGB).
W ciągu 3 miesięcy ostre zapalenie może nawrócić, zwłaszcza u osób starszych, po zbyt wczesnym powrocie do nadmiernej aktywności lub nadużyciu alkoholu. Śmiertelność szacuje się na <1%, głównie z powodu nadostrego lub piorunującego zapalenia i niewydolności wątroby.1
Chorzy na przewlekłe WZW typu B należą do grupy zwiększonego ryzyka rozwoju marskości wątrobyHCC jako odległych skutków przewlekłego zakażenia HBV.1,12-14 W ciągu 5 lat marskość wątroby rozwija się u 8–20% chorych, a 84% pacjentów z wyrównaną marskością wątroby oraz 14–28% pacjentów z marskością niewyrównaną przezywa 5 lat.15 Do czynników ryzyka rozwoju marskości wątroby należą: intensywna replikacja HBV, towarzyszące zakażenie wirusem WZW typu C (HCV) i HIV, średni lub starszy wiek, płeć męska, częste obostrzenia, mała aktywność ALT w ostrej fazie choroby oraz spożywanie alkoholu.1 Ponadto marskość wątroby pochodzenia wirusowego silniej zwiększa ryzyko HCC niż marskość wątroby poalkoholowa.16
HCC jest najczęstszym pierwotnym nowotworem złośliwym wątroby u dorosłych (80–85%), szóstym pod względem częstości występowania nowotworem złośliwym (5,7% zachorowań) i trzecią najczęstszą przyczyną zgonów z powodu nowotworów (>1 mln zgonów/rok na świecie). Zachorowalność jest około 3-krotnie większa u mężczyzn niż u kobiet (14,9 vs 5,5/100 000/rok). W różnych krajach świata występuje z różną częstością – w Europie, Ameryce i Australii jest to 2–5 zachorowań/ 100 000 osób.15,17 Uważa się, że głównym czynnikiem etiologicznym HCC jest zakażenie HBV (odpowiada za >50% przypadków HCC17 i zwiększa ryzyko raka nawet 100–200 razy) lub HCV, a ryzyko zachorowania istotnie zwiększa się w przypadku łącznego działania niektórych czynników (np. marskości alkoholowej i zakażenia HBV i/lub HCV). HCC występuje zarówno u chorych z marskością (rocznie 2,2% chorych z marskością wyrównaną, do 10% z niewyrównaną [oszacowanie maksymalne, nie dotyczy Polski]), jak i bez marskości (0,1% rocznie), przy czym częściej dotyczy chorych >45. roku życia i z dodatnim wywiadem rodzinnym. Przeżywalność 5-letnia po resekcji wątroby wynosi około 25%, a po przeszczepieniu około 80% (przy zachowaniu kryteriów mediolańskich w odniesieniu do rozmiaru i liczby ognisk HCC).1 Dostępne dane wskazują, że choć u około 0,5–0,8% osób z zakażeniem przewlekłym HBV dochodzi do samoistnej eliminacji antygenu HBs w ciągu roku, osoby te pozostają nadal w grupie ryzyka rozwoju HCC.12
Powikłaniem zakażenia przewlekłego mogą być również choroby spowodowane kompleksami immunologicznymi (przewlekłe kłębuszkowe zapalenie nerek, guzkowe zapalenie tętnic i krioglobulinemia mieszana), choć występują one rzadko.1

Zdarzenia niepożądane po szczepieniu przeciwko WZW typu B

Rekombinowane, podjednostkowe szczepionki przeciwko WZW typu B są dostępne od 1982 roku i do tej pory na całym świecie podano około miliarda dawek tych szczepionek. Szczepionki te są dobrze tolerowane i bezpieczne, a w wielu krajach, w tym w Polsce, podawane są bezpłatnie w ramach powszechnych programów szczepień ochronnych.
Najczęściej obserwowane niepożądane odczyny po szczepieniu (NOP) przeciwko WZW typu B to łagodne reakcje miejscowe i uogólnione, które zazwyczaj pojawiają się w ciągu 24 h po szczepieniu (tab. 3. i 4.). W niektórych badaniach porównywano częstość występowania NOP po podaniu różnych szczepionek przeciwko WZW typu B,18 tych samych szczepionek o różnej zawartości antygenów19 oraz w różnych schematach szczepienia.20 We wszystkich tych badaniach łagodne odczyny miejscowe i uogólnione ustępowały w ciągu 2 dni po szczepieniu.21 Dostępne dane wskazują również, że odczyny te częściej dotyczą dorosłych niż dzieci (30 vs <10%). Do najczęstszych odczynów miejscowych należy łagodny ból w miejscu wstrzyknięcia (3–29%), a do uogólnionych – stan podgorączkowy w wysokości około 37,7°C (1–6% szczepionych).21,22 W niektórych badaniach u osób szczepionych przeciwko WZW typu B obserwowano również zaczerwienienie (<1%) i obrzęk (<1%) w miejscu wkłucia, a z reakcji uogólnionych najczęściej były to: uczucie zmęczenia (7%), ból głowy (8%) i złe samopoczucie (4%) o łagodnym nasileniu.23

Tabela 3. Częstość powikłań WZW typu B
zakażenie przewlekłe 20–50/1000 dorosłych chorych
900/1000 chorych noworodków i niemowląt
ok. 300/1000 chorych w wieku 1–5 lat
marskość wątroby 80–200/1000 chorych na przewlekłe WZW typu B (w ciągu 5 lat)
HCC 22/1000/rok u chorych z marskością wyrównaną
do 100/1000/rok u chorych z marskością niewyrównaną
10/1000/rok u chorych bez marskości
choroby spowodowane kompleksami immunologicznymi (przewlekłe kłębuszkowe zapalenie nerek, guzkowe zapalenie tętnic, krioglobulinemia mieszana) rzadko
poważne powikłania analizowane łącznie (marskość, niewydolność wątroby, HCC) 150–400/1000 chorych na przewlekłe WZW typu B
zgon 140–200/1000 chorych z marskością wyrównaną (w ciągu 5 lat)
od 700 do >800/1000 chorych z marskością niewyrównaną (w ciągu 5 lat)
zakażenie piorunujące ok. 10/1000 chorych
zwiększenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego i obrzęk mózgu ok. 300/1000 chorych z encefalopatią 3. stopnia
750–800/1000 chorych z encefalopatią 4. stopnia
powikłania pozawątrobowe (guzkowe zapalenie tętnic, kłębuszkowe zapalenie nerek i zespół nerczycowy, polimialgia reumatyczna, krioglobulinemia mieszana, zapalenie mięśnia sercowego) rzadko
ZGB rzadko
zgon <10/1000 chorych
20–200/1000 chorych nadkażonych HDV
HCC – rak wątrobowokomórkowy, HDV – wirus zapalenia wątroby typu D, ZGB – zespół Guillaina i Barrégo

Tabela 4. Częstość zdarzeń niepożądanych po szczepieniu przeciwko WZW typu B
ból w miejscu wstrzyknięcia 30–290/1000a
zaczerwienienie w miejscu wstrzyknięcia <10/1000a
obrzęk w miejscu wstrzyknięcia <10/1000a
gorączka
   >37,7°C 10–60/1000a
   38,5–39,5°C <10/1000a
uczucie zmęczenia 70/1000a
złe samopoczucie 40/1000a
ból głowy 80/1000a
SM nie zwiększa ryzyka
zapalenie nerwu wzrokowego nie zwiększa ryzyka
poprzeczne zapalenie rdzenia nie zwiększa ryzyka
ADEM nie zwiększa ryzyka
ZGB nie zwiększa ryzyka
zgon nie zwiększa ryzyka
reakacja anafilaktyczna 1,1/1 000 000 dawek
a szczepionych przeciwko WZW typu B
ADEM – ostre rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia, SM – stwardnienie rozsiane, ZGB – zespół Guillaina i Barrégo

Ciężkie reakcje alergiczne i anafilaktyczne mogą wystąpić w odpowiedzi na różne składniki szczepionki, jednak obserwuje się je niezwykle rzadko (1,1/1 000 000 dawek szczepionki).25 Wiadomo również, że podanie szczepionki przeciwko WZW typu B zaraz po urodzeniu nie zwiększa ryzyka wystąpienia gorączki, posocznicy ani zdarzeń niepożądanych ze strony układu nerwowego.22,26
Chociaż w wielu badaniach potwierdzono bezpieczeństwo szczepionki przeciwko WZW typu B, wciąż utrzymuje się przekonanie o występowaniu ciężkich NOP po jej podaniu. Pierwsze takie opinie pojawiły się 3 lata po wprowadzeniu na rynek szczepionki plazmatycznej (wczesne lata 80.). W raporcie opublikowanym w 1988 roku zwrócono uwagę na prawdopodobny związek szczepienia takim preparatem z występowaniem ZGB.27 Kilka lat później eksperci z Immunization Safety Review Committee powołanego przez amerykański Institute of Medicine (IOM) wykazali, że dostępne dane nie pozwalają przyjąć lub odrzucić istnienia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy szczepieniem przeciwko WZW typu B a występowaniem ZGB lub innych chorób demielinizacyjnych ośrodkowego układu nerwowego.28 W 2002 roku IOM opublikował wyniki kolejnego raportu, w którym skupiono się na ocenie możliwego związku między szczepieniem przeciwko WZW typu B a występowaniem m.in. stwardnienia rozsianego (SM), ostrego rozsianego zapalenia mózgu i rdzenia (ADEM), zapalenia nerwu wzrokowego oraz poprzecznego zapalenia rdzenia (TM).29 Związek między szczepieniem przeciwko WZW typu B a występowaniem SM oceniono m.in. na podstawie wyników badań obserwacyjnych z grupą kontrolną (3 badania, w tym 2 nieopublikowane). W badaniu kliniczno-kontrolnym zagnieżdżonym obejmującym populację prawie 700 kobiet (192 chore na SM i 534 zdrowe kobiety w grupie kontrolnej) stwierdzono, że szczepienie przeciwko WZW typu B nie miało wpływu na ryzyko zachorowania na SM ani ryzyko zachorowania w ciągu 2 lat po szczepieniu. Nie wykazano także zależności między liczbą podanych dawek szczepionki a ryzykiem zachorowania.30 Związku pomiędzy szczepieniem przeciwko WZW typu B a występowaniem SM nie potwierdzono również w 2 innych (niepublikowanych) badaniach kliniczno-kontrolnych.31,32 Nie potwierdzono również, aby szczepienie przeciwko WZW typu B zwiększało ryzyko nawrotu SM.33 Eksperci IOM nie znaleźli badań obserwacyjnych z grupą kontrolną dotyczących oceny ryzyka SM po szczepieniu przeciwko WZW typu B u małych dzieci. Powołując się na dane amerykańskich Centers for Disease Control and Prevention, wykazali oni, że od 1990 roku w Stanach Zjednoczonych sprzedano prawie 200 mln dawek szczepionek przeciwko WZW typu B, a do systemu raportowania NOP Vaccine Adverse Events Reporting System (VAERS) nie zgłoszono żadnego przypadku SM wśród dzieci w wieku <6 lat.34 IOM zwrócił uwagę, że chociaż do systemu VAERS nie są zgłaszane wszystkie przypadki NOP, a SM występuje bardzo rzadko u dzieci, to brak takich zgłoszeń może wskazywać, że szczepienie przeciwko WZW typu B nie ma związku z występowaniem SM w tej populacji.29
Związek szczepienia przeciwko WZW typu B z występowaniem ADEM oceniono na podstawie wyników kanadyjskiego badania obserwacyjnego oraz danych gromadzonych w systemie VAERS. Sadovnick i Scheifele35 porównali częstość występowania ADEM u dzieci w wieku 11–17 lat w okresie przed i po rozpoczęciu programu szczepień przeciwko WZW typu B u dzieci w wieku szkolnym. W okresie przed rozpoczęciem szczepień odnotowano 4 przypadki ADEM, a po rozpoczęciu programu – 3 przypadki. Żaden z nich nie dotyczył dzieci w wieku 11–12 lat, czyli tym, w którym powinny otrzymać szczepienie. Choć autorzy badania nie przeprowadzili analizy statystycznej, wyciągnęli wniosek, że dane te nie przemawiają za istnieniem związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy szczepieniem przeciwko WZW typu B a występowaniem ADEM.29
Opierając się na wynikach (nieopublikowanego) badania kliniczno-kontrolnego (180 osób z zapaleniem nerwu wzrokowego oraz 950 osób w grupie kontrolnej), oceniono związek pomiędzy szczepieniem przeciwko WZW typu B a występowaniem m.in. zapalenia nerwu wzrokowego. Stwierdzono, że szczepienie przeciwko WZW typu B nie wpływa na ryzyko wystąpienia zapalenia nerwu wzrokowego.29,31 Wnioski IOM w odniesieniu do ryzyka występowania TM oparto jedynie na danych pochodzących z systemu VAERS i nie dostarczyły one wystarczających przesłanek do przyjęcia lub odrzucenia związku między TM a szczepieniem przeciwko WZW typu B.29

Podsumowanie

Porównanie ryzyka powikłań WZW typu B i NOP po szczepieniu przeciwko WZW typu B wskazuje na zdecydowaną przewagę korzyści ze szczepienia. Szczepienie przeciwko WZW typu B charakteryzuje się dużym bezpieczeństwem. Większość NOP ma charakter reakcji miejscowych i uogólnionych o łagodnym przebiegu, które zwykle ustępują w ciągu 2 dni. Natomiast zachorowanie na WZW typu B wiąże się z wystąpieniem ciężkich powikłań, w tym ostrej niewydolności wątroby, zapalenia piorunującego, a także tych odległych – marskości wątroby, HCC i zgonu. Ciężkie NOP po szczepieniu przeciwko WZW typu B (anafilaksja) są dużą rzadkością i można je skutecznie leczyć.

Piśmiennictwo:

1. Choroby wątroby. W: Interna Szczeklika 2016. Kraków, Medycyna Praktyczna, 2016
2. Papastergiou V., Lombardi R., MacDonald D. i wsp.: Global epidemiology of hepatitis B virus (HBV) infection. Curr. Hepatology. Rep., 2015; 14: 171–178
3. Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 grudnia 2015 r. oraz w porównywalnym okresie 2014 r. PZH, Meldunki Epidemiologiczne 2015 (wwwold.pzh.gov.pl)
4. Ślusarczyk J.: Szczepionki i szczepienia zapobiegające wirusowym zapaleniom wątroby – sukcesy i niepowodzenia. Zakażenia, 2008: 6 (www.zakazenia.org.pl/index.php)
5. Polska Grupa Ekspertów HBV – Zespół ds. Szczepień: Szczepienia przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i B. Zakażenia, 2011; 6: 154–157 (www.choroby-zakazne.pl)
6. www.who.int/mediacentre.
7. www.who.int
8. Pawłowska M.: Przewlekłe zapalenia wątroby o etiologii wirusowej. www.pediatria.mp.pl/choroby/ukladpokarmowy/
9. Ni Y.H.: Natural history of hepatitis B virus infection: pediatric perspective. J. Gastroenterol., 2011; 46: 1–8
10. Coleman P.J, McQuillan G.M, Moyer L.A. i wsp.: Incidence of hepatitis B virus infection in the United States, 1976–1994: estimates from the National Health and Nutrition Examination Surveys. J. Infect. Dis., 1998; 178: 954–959
11. Choroby układu krwiotwórczego. W: Interna Szczeklika 2016. Kraków, Medycyna Praktyczna, 2016: 1856
12. Szu-Ta C., Mei-Hwei C.: Epidemiology and natural history of hepatitis B in children. W: Jonas M.M. (ed.): Viral hepatitis in children: Unique features and opportunities. Clin. Gastroenterol., doi: 10.1007/978-1-60 761-373-2_2
13. McMahon B.J.: The natural history of chronic hepatitis B virus infection. Hepatology, 2009; 49: S45–55
14. Fattovich G., Giustina G., Schalm S.W. i wsp.: Occurrence of hepatocellular carcinoma and decompensation in Western European patients with cirrhosis type B. Hepatology, 1995; 21: 77–82
15. Lee W.M.: Hepatitis B virus infection. N. Engl. J. Med., 1997; 337: 1733–1735
16. Chen C.J., Iloeje U.H., Yang H.I.: Long-term outcomes in hepatitis B: the REVEAL-HBV study. Clin. Liver Dis., 2007; 11: 797–816
17. El-Serag H.B.: Epidemiology of hepatocellular carcinoma. Clin. Liver. Dis., 2001; 5: 87–107
18. Mittal S., El-Serag H.B.: Epidemiology of hepatocellular carcinoma: consider the population. J. Clin. Gastroenterol., 2013; 47 (supl.): S2–6
19. Greenberg D.P., Vadheim C.M., Wong V.K. i wsp.: Comparative safety and immunogenicity of two recombinant hepatitis B vaccines given to infants at two, four and six months of age. Pediatr. Infect. Dis. J., 1996; 15: 590–596
20. Poovorawan Y., Pongpunlert W., Theamboonlers A. i wsp.: Randomized, single-blind comparison of the immunogenicity and reactogenicity of 20 µg and 10 µg doses of hepatitis B vaccine in adolescents. South Asian J. Tropical Med. Public Health, 1993; 24: 255–259
21. Goldfarb J., Baley J., Vanderbrug Medendorp S. i wsp.: Comparative study of the immunogenicity and safety of two dosing schedules of Engerix-B hepatitis B vaccine in neonates. Pediatr. Infec. Dis. J., 1994; 13: 18–22
22. www.who.int/vaccine_safety/
23. www.uptodate.com
24. Halperin S.A. Ward B., Cooper C. i wsp.: Comparison of safety and immunogenicity of two doses of investigational hepatitis B virus surface antigen co-administered with an immunostimulatory phosphorothioate oligodeoxyribonucleotide and three doses of a licensed hepatitis B vaccine in healthy adults 18–55 years of age. Vaccine, 2012; 30: 2556–2563
25. Bohlke K., Davis R.L., Marcy S.M. i wsp.: Risk of anaphylaxis after vaccination of children and adolescents. Pediatrics, 2003; 112: 815
26. Update: vaccine side effects, adverse reactions, contraindications, and precautions. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) MMWR Recomm. Rep., 1996; 45: 1–35
27. Lewis E., Shinefield H.R., Woodruff B.A. i wsp.: Safety of neonatal hepatitis B vaccine administration. Pediatr. Infect. Dis. J., 2001; 20: 1049
28. Shaw F.E. Jr, Graham D.J., Guess H.A. i wsp.: Postmarketing surveillance for neurologic adverse events reported after hepatitis B vaccination. Experience of the first three years. Am. J. Epidemiol., 1988; 127: 337–352
29. Institute of Medicine (US) Adverse Events Associated with Childhood Vaccines: Evidence bearing on causality. Washington, DC, National Academy Press, 1994
30. Institute of Medicine (US) Immunization Safety Review Committee; Stratton K., Almario D., McCormick M.C. (eds.): Immunization safety review: hepatitis B vaccine and demyelinating neurological disorders. National Academies Press, 2002
31. Ascherio A., Zhang S.M., Hernan M.A. i wsp.: Hepatitis B vaccination and the risk of multiple sclerosis. N. Engl. J. Med., 2001; 344: 327–332
32. deStefano F.: Risk of demyelinating disease after hepatitis B vaccination: The Vaccine Safety Datalink. Presentation to Immunization Safety Review Committee, 2002
33. Fourrier A., Bégaud B.: Pharmacovigilance and case-control study of hepatitis B vaccine and multiple sclerosis. Presentation to Immunization Safety Review Committee, 2002
34. Confavreux C., Suissa S., Saddier P. i wsp.: Vaccinations and the risk of relapse in multiple sclerosis. N. Engl. J. Med., 2001; 344: 319–326
35. Descriptive summary of VAERS reports indicating possible demyelinating disease following hepatitis-B vaccination, all ages, 1999–2001. Sent to Immunization Safety Review Committee by the Centers for Disease Control and Prevention. CDC, 2002
36. Sadovnick A.D., Scheifele D.W.: School-based hepatitis B vaccination programme and adolescent multiple sclerosis. Lancet, 200; 355: 549–550
37. Ott J.J.: Global epidemiology of hepatitis B virus infection: new estimates of age-specific HBsAg seroprevalence and endemicity. Vaccine, 2012; 30 (12): 2212–2219
38. www.uptodate.com/contents/hepatitis-b-virus-vaccination
39. Qu C., Chen T., Fan C. i wsp.: Efficacy of neonatal HBV vaccination on liver cancer and other liver diseases over 30-year follow-up of the Qidong hepatitis B intervention study: a cluster randomized controlled trial. PLoS Med., 2014; 11: e1 001 774
40. pediatria.mp.pl/szczepieniaochronne/
Wybrane treści dla pacjenta
  • Szczepienia obowiązkowe dla podróżnych
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Północnej
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu b (Hib)
  • Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Południowej
  • Szczepienie przeciwko meningokokom
  • Szczepienie przeciwko WZW typu A
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienie przeciwko WZW typu B

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań