Opracowała: Małgorzata Ściubisz, redaktor „Medycyny Praktycznej – Szczepienia”
Wprowadzenie
Skuteczna realizacja programów szczepień wymaga wsparcia na różnych poziomach – od działań podejmowanych indywidualnie przez personel medyczny realizujący szczepienia, do strategii na poziomie krajowym tworzonych przez instytucje rządowe odpowiedzialne za politykę zdrowotną i prawo. Na każdym z tych poziomów dysponujemy skutecznymi metodami zwiększenia liczby realizowanych szczepień. Niektóre metody mogą się różnić skutecznością w różnych grupach pacjentów lub na różnych poziomach opieki zdrowotnej. Autorzy artykułu dokonali przeglądu metod zwiększania odsetka zaszczepionych w populacji dzieci i młodzieży opartych na danych naukowych. Metody te podzielili w zależności od miejsca (poziomu) podejmowania działań:
- lekarz realizujący szczepienia
- placówka medyczna (świadczeniodawca)
- obszar zdrowia publicznego
- społeczność
- pacjent lub rodzice/opiekunowie pacjenta
- polityka zdrowotna i prawo.
Działania podejmowane przez lekarza
Ocena i poprawa własnej praktyki realizacji szczepień
Ocena realizacji szczepień ochronnych przez danego lekarza oraz informacja zwrotna o wynikach tej oceny jest skuteczną metodą zwiększania liczby szczepień realizowanych przez lekarza (i w danej placówce medycznej). Metoda ta znalazła zastosowanie w opracowanym przez amerykańskie Centers for Disease Control and Prevention (CDC) i powszechnie stosowanym w Stanach Zjednoczonych programie AFIX, który składa się z czterech modułów: assessment (ocena), feedback (informacja zwrotna), incentives (zachęty) oraz exchange (wymiana). W ramach programu lekarz otrzymuje okresowo raporty dotyczące wyszczepialności swoich pacjentów i wyniki oceny własnej realizacji szczepień w praktyce. Program zapewnia możliwość omówienia wyników oceny i zgłoszenia barier, jakie napotyka w realizacji szczepień. Integralną częścią programu jest motywowanie lekarza do poprawy wskaźników poprzez docenienie dotychczasowych osiągnięć (np. w Stanach Zjednoczonych pod patronatem CDC działa oficjalny program „Childhood Immunization Champion Award”, w ramach którego przyznawane są nagrody dla lekarzy, którzy istotnie przyczyniają się do poprawy zdrowia publicznego poprzez szczepienia dzieci – przyp. red.). Lekarz otrzymuje także wsparcie w wyborze i wdrożeniu odpowiedniej metody zwiększenia liczby realizowanych szczepień. Postępy są regularnie monitorowane.
Kto odpowiada za wdrożenie? Lekarz, placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne.
Jakie bariery pokonuje? Niewystarczająca realizacja szczepień przez lekarza/świadczeniodawcę.
System przypomnień o szczepieniach
Przypominanie o realizacji szczepień u pacjenta prosto i skutecznie zwiększa szansę na jego wykonanie na danej wizycie. Personel medyczny może:
- sporządzać pisemne notatki
- stosować specjalne oznakowania w dokumentacji medycznej
- korzystać z automatycznych monitów lub powiadomień dostępnych w ramach programów przeznaczonych do prowadzenia elektronicznej dokumentacji medycznej (EDM) lub krajowego rejestru szczepień (aktualnie taki rejestr, z którego mogliby korzystać świadczeniodawcy, jest w Polsce niedostępny – przyp. red.).
Wymienione formy przypominania informują, kiedy i jakie szczepienie należy wykonać u danego pacjenta.
Kto odpowiada za wdrożenie? Lekarz, placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne.
Jakie bariery pokonuje? Niewystarczająca realizacja szczepień przez lekarza/świadczeniodawcę.
Skuteczna komunikacja z pacjentem
Wykazano, że:
- formułowanie przez personel medyczny wypowiedzi na temat szczepień w zdaniach oznajmujących, pozwalające założyć, że pacjent lub jego opiekunowie akceptują szczepienia (np. „Mamy dzisiaj do wykonania kilka szczepień” lub „Kasia ma do zrealizowania dzisiaj 3 szczepienia”), zwiększa szansę na ich wykonanie, w porównaniu z komunikatem o charakterze partycypacyjnym lub zapraszającym do podjęcia decyzji (np. „Co Pani/Pan sądzi o tym, abyśmy wykonali dzisiaj jakieś szczepienia?”, „Czy chce Pani wykonać wszystkie 3 szczepienia dziś, czy może podzielimy je na osobne wizyty?”)
- skutecznym narzędziem jest dialog (wywiad) motywujący – oparty na współpracy z rozmówcą styl prowadzenia rozmowy, służący umocnieniu jego motywacji i zobowiązania do zmiany; metoda pracy z trudnym rozmówcą (pacjentem, uczniem, klientem itd.)
- szansę na wykonanie szczepienia może zwiększyć bezpośrednia rozmowa twarzą w twarz, w czasie której lekarz przekazuje informacje dotyczące chorób zakaźnych i profilaktycznych szczepień; efekt jest najlepszy w przypadku pacjentów lub rodziców, którzy mają mało informacji na ten temat lub są zdezorientowani przez sprzeczne informacje z różnych źródeł, natomiast metoda jest mało skuteczna w przypadku rodziców, którzy są niechętni szczepieniom (p. Med. Prakt. Szczepienia WS 1/2018 „Jak rozmawiać z rodzicami o szczepieniach dzieci” – przyp. red.).
Kto odpowiada za wdrożenie? Lekarz, placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne.
Jakie bariery pokonuje? Brak wiedzy na temat szczepień i motywacji do szczepienia ze strony pacjenta lub rodziców pacjenta, wątpliwości pacjenta wobec szczepień.
Działania na poziomie placówki medycznej
System przypomnień i wezwań
Skuteczną metodą zwiększania szansy na realizację szczepienia jest przypomnienie o zbliżającym się terminie szczepienia lub wezwanie do wykonania zaległego szczepienia wysyłane do pacjenta w formie SMS, e-mail lub telefoniczne. Powiadomienia może wysyłać placówka medyczna (świadczeniodawca) lub centralnie instytucja odpowiedzialna za zdrowie publiczne (np. za pośrednictwem krajowego rejestru szczepień). Metoda ta może być skuteczniejsza, jeżeli to pacjent lub rodzic pacjenta wybiera preferowaną metodę kontaktu lub gdy powiadomienia są wysyłane z systemu centralnego. Barierą może być jednak aktualizacja danych kontaktowych pacjentów.
Kto odpowiada za wdrożenie? Lekarz, placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne.
Jakie bariery pokonuje? Zaniedbanie lub brak motywacji do szczepienia ze strony pacjenta lub rodziców pacjenta.
Strategia łącząca różne metody
Wykazano, że łączenie różnych metod na poziomie jednej placówki medycznej może zwiększać ich skuteczność. Strategia taka najczęściej opiera się na podejmowaniu działań skierowanych do lekarzy i rozwiązań organizacyjnych w placówkach medycznych, ale również na kampaniach informacyjnych i edukacyjnych prowadzonych w lokalnej społeczności. Skuteczność łączonej strategii można poprawić poprzez:
- identyfikację barier w realizacji szczepień
- wybór odpowiednich metod zależnie od wykrytych barier
- wskazanie osób odpowiedzialnych za ich wdrożenie.
Kto odpowiada za wdrożenie? Lekarz, placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne.
Jakie bariery pokonuje? Różne, w zależności od zastosowanych metod.
Działania na poziomie zdrowia publicznego
Elektroniczny rejestr szczepień
Elektroniczny rejestr szczepień jest poufną bazą danych gromadzącą informacje o szczepieniach wykonanych przez lekarzy i statusie szczepienia każdej osoby w populacji. Korzystanie z elektronicznego rejestru szczepień (jako samodzielnej metody) może zwiększyć liczbę realizowanych szczepień, jednak bardziej sprawdza się jako metoda wspomagająca (pozwala identyfikować regiony [np. danego kraju – przyp. red.] lub grupy populacji o niedostatecznej wyszczepialności).Kto odpowiada za wdrożenie? Placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne, instytucje rządowe.
Jakie bariery pokonuje? Brak powszechnego dostępu świadczeniodawców do informacji potrzebnych do realizacji szczepień.
Współpraca z beneficjentami programów socjalnych
Dzieci z rodzin korzystających z programów wsparcia socjalnego często są w grupie ryzyka opóźnień w szczepieniach należnych dla wieku. Współpraca z instytucjami prowadzącymi programy socjalne może pomóc w identyfikacji nieszczepionych dzieci i młodzieży, a powiązanie pomocy z weryfikacją wykonania szczepień zgodnie z zaleceniami może zwiększyć szansę na ich terminową realizację.
Kto odpowiada za wdrożenie? Podmioty odpowiedzialne za zdrowie publiczne, instytucje rządowe.
Jakie bariery pokonuje? Brak wiedzy na temat szczepień i motywacji do szczepienia ze strony pacjenta lub rodziców pacjenta, zaniedbanie, utrudniony dostęp do świadczeń zdrowotnych.
Działania podejmowane w społeczności
Współpraca z organizacjami społecznymi
Skuteczną metodą zwiększania liczby szczepień realizowanych wśród dzieci i młodzieży jest współpraca z organizacjami społecznymi przy edukacji i promowaniu szczepień.
Kto odpowiada za wdrożenie? Lekarz, placówka medyczna, podmioty odpowiedzialne za zdrowie publiczne, organizacje społeczne.
Jakie bariery pokonuje? Brak wiedzy na temat szczepień i motywacji do szczepienia lub wątpliwości pacjentów albo rodziców dzieci dotyczące szczepień.
Działania prowadzone w szkołach i placówkach opiekuńczych
Działania prowadzone w szkołach, żłobkach lub przedszkolach mogą obejmować:
- ocenę statusu szczepienia dzieci i młodzieży uczęszczających do danej placówki lub powiązanie wykonanych terminowo (należnych dla wieku dziecka) szczepień z kryteriami przyjęcia do placówki
- zajęcia edukacyjne promujące szczepienia
- kierowanie do lekarza rodzinnego na wykonanie szczepienia
- realizację kampanii szczepień w szkole (w Polsce do kwietnia 2007 r. obowiązkowe szczepienia dzieci w wieku ≥7 lat realizowano w gabinecie profilaktyki zdrowotnej i pomocy przedlekarskiej w szkołach; rozwiązanie takie funkcjonuje aktualnie np. w niektórych stanach Stanów Zjednoczonych – przyp. red.).
Kto odpowiada za wdrożenie? Instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne, szkoły, placówki opiekuńcze.
Jakie bariery pokonuje? Stracone okazje na szczepienie, zaniedbanie, utrudniony dostęp do świadczeń zdrowotnych.
Działania skierowane do pacjentów lub ich rodziców
Internet
Przekazywanie informacji o szczepieniach za pośrednictwem stron internetowych i mediów społecznościowych może być skuteczną metodą zwiększania liczby realizowanych szczepień. Skuteczność tej metody wykazano w badaniach, w których korzystano ze stron internetowych opracowanych na potrzeby konkretnego badania, dlatego nie jest do końca jasne, czy kierowanie pacjentów do istniejących już zasobów przyniesie podobne korzyści.
Kto odpowiada za wdrożenie? Lekarz, placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne.
Jakie bariery pokonuje? Wątpliwości wobec szczepień, brak wiedzy na temat szczepień i motywacji do szczepienia ze strony pacjenta lub rodziców pacjenta.
Zachęcanie i nagradzanie
Stosowanie zachęt do szczepienia lub nagród za ich wykonanie skutecznie zwiększa liczbę realizowanych szczepień. Mogą to być na przykład korzyści finansowe w postaci preferencyjnych warunków dodatkowych ubezpieczeń lub świadczeń socjalnych (takie rozwiązanie przyjęto w Australii, gdzie zasiłek rodzinny wypłacany jest tylko tym rodzicom, którzy realizują szczepienia dzieci z godnie z krajowym programem szczepień).
Kto odpowiada za wdrożenie? Instytucje rządowe, ubezpieczyciele.
Jakie bariery pokonuje? Zaniedbanie lub brak motywacji do szczepienia ze strony pacjenta lub rodziców pacjenta.
Działania w obszarze polityki zdrowotnej i prawa
Obowiązek szczepień przy przyjęciu do szkoły lub placówki opiekuńczej
Realizacja szczepień ochronnych jako warunek przyjęcia dziecka do szkoły lub placówki opiekuńczej (np. żłobka, przedszkola – przyp. red.) poprawia wyszczepialność, zwłaszcza w przypadku zwiększania się liczby odmów szczepień z przyczyn pozamedycznych. Rozwiązanie takie może także zmniejszyć zapadalność na choroby, którym można zapobiegać poprzez szczepienia, oraz ryzyko wybuchu ognisk epidemicznych w takich placówkach (W Polsce obowiązek realizacji szczepień dzieci przed przyjęciem do publicznych placówek opiekuńczych po raz pierwszy próbowano wprowadzić w 2015 r. uchwałą Rady Miasta w Częstochowie. Jednak ta i kolejne uchwały podejmowane w innych miastach z powodzeniem zaskarżano do sądów administracyjnych, jako niezgodne z nadrzędnymi aktami prawnymi. Ostatecznie, w związku ze zmianą linii orzeczniczej sądów administracyjnych, wiele miast z powodzeniem przyjęło uchwały, w których jednym z kryteriów rekrutacji do publicznych żłobków i przedszkoli jest realizacja obowiązkowych szczepień dzieci [p. Obowiązkowe szczepienia ochronne jako kryterium rekrutacji do żłobka i przedszkola]. Wprowadzenie podobnego wymogu przy naborze do szkół jest jednak niemożliwe w aktualnym porządku prawnym w Polsce ze względu na powszechny obowiązek edukacyjny. Można go jednak rozważyć przy rekrutacji na studia – przyp. red.).
Kto odpowiada za wdrożenie? Podmioty odpowiedzialne za zdrowie publiczne, instytucje rządowe, parlament, szkoły, placówki opiekuńcze.
Jakie bariery pokonuje? Zaniedbanie lub brak motywacji do szczepienia ze strony pacjenta lub rodziców pacjenta.
Zmniejszenie kosztów szczepienia
Zmniejszenie kosztów szczepienia, które musi ponieść pacjent lub rodzic pacjenta, skutecznie zwiększa liczbę osób zaszczepionych. Rozwiązanie takie może także nieco wyrównać dostęp do szczepień w społeczeństwie (w Polsce dotyczy to szczepień zalecanych, których koszt musi ponieść pacjent lub jego rodzice – przyp. red.). Korzyści ze zmniejszenia kosztów mogą być ograniczone, jeżeli dotyczą tylko niektórych szczepień lub istnieją inne czynniki (np. organizacyjne) utrudniające dostęp do opieki zdrowotnej.
Kto odpowiada za wdrożenie? Placówka medyczna, instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne, instytucje rządowe.
Jakie bariery pokonuje? Utrudniony dostęp do świadczeń zdrowotnych, wysokie koszty.
Podsumowanie
Najskuteczniejsze jest łączne stosowanie kilku metod ukierunkowanych na różne grupy odbiorców. Te najbardziej efektywne są nakierowane na:
- zwiększanie motywacji pacjentów lub ich rodziców do szczepień – edukacja i skuteczna komunikacja, zaproszenia na szczepienia (sms, e-mail, telefonicznie)
- zwiększenie dostępności szczepień – refundacja szczepień (całkowita lub częściowa), ułatwienie dostępu pacjentów do punktów szczepień i usprawnienie organizacji szczepienia
- zwiększenie efektywności personelu medycznego (świadczeniodawcy) – ocena i poprawa własnej praktyki realizacji szczepień, automatyczne monity i powiadomienia w EDM o terminie szczepień u danego pacjenta.
(W oryginale 129 pozycji piśmiennictwa.)
