Opracowała mgr Małgorzata Ściubisz
Skróty: COVID-19 (coronavirus disease) – choroba spowodowana przez SARS-CoV-2, EUL (Emergency Use Listing) – lista preparatów dopuszczonych do stosowania w sytuacjach wyjątkowych, SAGE – Strategic Advisory Group of Experts, SARS-CoV-2 (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2) – koronawirus zespołu ostrej niewydolności oddechowej 2, WHO (World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opublikowała nowe zalecenia dotyczące realizacji krajowych programów szczepień przeciwko COVID-19 w kontekście dominacji wariantu Omikron SARS-CoV-2 i jego podwariantów oraz zwiększającej się odporności populacyjnej. Uwzględniono w nich m.in.: (1) nowe grupy priorytetowe szczepień, (2) zalecenia dotyczące realizacji szczepienia podstawowego i przypominającego w każdej z tych grup, (3) zalecenia dotyczące podawania dodatkowych dawek przypominających, (4) zalecenia dotyczące stosowania szczepionek o zaktualizowanym składzie, dostosowanym do krążących wariantów SARS-CoV-2 oraz (5) zalecenia dotyczące szczepienia kobiet w ciąży.
Niniejszy dokument stanowi aktualizację pierwotnych zaleceń WHO opublikowanych w październiku 2020 roku, cyklicznie poddawanych rewizji. Zalecenia sformułowano na podstawie przeglądu danych naukowych oraz ich analizy przeprowadzonych przez komitet doradczy WHO – Strategic Advisory Group of Experts (SAGE) oraz grupę roboczą SAGE ds. szczepionek przeciwko COVID-19, a także po konsultacjach z przewodniczącym Regional Immunization Technical Advisory Group i grupy roboczej SAGE ds. sczepień podczas spotkania 21 marca 2023 roku. W przypadku pojawienia się jakichkolwiek nowych, istotnych danych WHO wyda kolejną aktualizację. W przeciwnym razie niniejsze zalecenia wygasną po 2 latach od daty publikacji (licząc od 30 marca 2023 r.).
Sytuacja epidemiologiczna COVID-19 i odporność populacyjna
W ciągu >3 lat pandemii sytuacja epidemiologiczna COVID-19 istotnie się zmieniła. Dzięki powszechnym szczepieniom, przebyciu zakażenia lub obu tym czynnikom (tzw. odporność hybrydowa) udało się wytworzyć znaczną odporność populacyjną – szacuje się, że 90% populacji na świecie jest serododatnia. W większości krajów zniesiono również obowiązek przestrzegania zasad rygoru sanitarnego. Aktualnie za większość zakażeń SARS-CoV-2 odpowiada wariant Omikron i jego podwarianty (najnowsze dane wskazują, że dominuje podwariant XBB, głównie XBB.1.5 – przyp. red.). Wariant ten bardzo różni się antygenowo od wariantu oryginalnego, co pozwala umykać mu wytworzonej wcześniej odporności, również poszczepiennej (stąd wprowadzenie do stosowania jesienią 2022 r. 2-walentnych szczepionek mRNA o zaktualizowanym składzie, zawierających dodatkowo mRNA kodujące białko S podwariantu BA.1–2 lub BA.4–5 Omikron; zgodnie z zaleceniami z czerwca 2023 r. w nadchodzącym sezonie 2023/2024 instytucje rejestrujące leki, ECDC i WHO rekomendują szczepionki monowalentne i uwzględnienie w ich składzie podwariantu XBB.1.5 [p. Jaki jest zalecany skład szczepionek przeciwko COVID-19 w sezonie 2023/2024?] – przyp. red.). Charakteryzuje się dużą zakaźnością, ale zakażenie zwykle ma łagodniejszy przebieg (co ma związek z dużym odsetkiem osób serododatnich w populacji), rzadziej obserwuje się zachorowania wymagające hospitalizacji i zakończone zgonem, a także powikłania w postaci long-COVID-19. Szczepionki przeciwko COVID-19 charakteryzują się względnie dużą skutecznością w zapobieganiu chorobie o ciężkim przebiegu, jednak ochrona przed zakażeniem SARS-CoV-2 oraz łagodniejszą postacią choroby jest istotnie mniejsza i zmniejsza się wraz z upływem czasu.
Zalecenia WHO
Grupy populacji objęte priorytetem szczepień
Opierając się na aktualnej sytuacji epidemiologicznej COVID-19 (p. wyżej), charakterystyce dostępnych szczepionek oraz założeniu, że konieczność szczepienia podstawowego i częstotliwość podawania dawek przypominających zależy od ryzyka zachorowania na COVID-19 o ciężkim przebiegu i zgonu z jej powodu (p. dalej), WHO proponuje wyodrębnić 3 główne grupy populacji o różnych priorytetach szczepień: dużym, umiarkowanym i małym.
Skuteczna realizacja szczepień przeciwko COVID-19 w populacjach o dużym priorytecie jest kluczowa dla osiągnięcia optymalnych efektów programu. W tym celu należy rozważyć realizację szczepień tylko w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej i rezygnację z dużych kampanii krajowych, co ułatwi dostęp do tego świadczenia osobom starszym, stanowiącym dużą część populacji o największym priorytecie szczepień. Zalecenia dotyczące stosowania szczepionek przeciwko COVID-19 w populacjach o różnym priorytecie w ramach krajowych programów szczepień przedstawiono w tabeli.
| Tabela. Tymczasowe zalecenia WHO dotyczące realizacji krajowych programów szczepień przeciwko COVID-19 w kontekście dominacji wariantu Omikron i dużej odporności populacyjneja | |||
|---|---|---|---|
| Populacja docelowa | Szczepienie podstawowe i 1 dawka przypominająca | Dodatkowe dawki przypominające | Uwagi |
| grupy o dużym priorytecie szczepień | |||
| grupy o największym ryzyku zgonu z powodu COVID-19 | |||
| osoby starsze (w wieku ≥50 lub
≥60 lat)b młodsi dorośli z otyłością olbrzymią (BMI >40) lub innymi chorobami przewlekłymi zwiększającymi ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19c |
zalecane (dawka przypominająca 6–12 mies. po zakończeniu schematu podstawowego) | zalecane, ≥12 mies. po poprzedniej dawce przypominającej | najbardziej efektywne jest stosowanie szczepionek o największej skuteczności w zapobieganiu zgonom z powodu COVID-19 |
| dorośli w wieku podeszłym (w wieku
≥75 lub ≥80 lat)b osoby starsze z wielochorobowością | zalecane (dawka przypominająca 6–12 mies. po zakończeniu schematu podstawowego) | zalecane, ≥6 mies. po poprzedniej dawce przypominającej | |
| grupy szczególne | |||
| dorośli i dzieci w wieku ≥6 mies. z umiarkowanym lub ciężkim niedoborem odpornościd | zalecane, w rozszerzonym schemacie podstawowym (łącznie 3 dawki, w tym trzecia 3–6 mies. po drugiej + dawka przypominająca) | zalecane, ok. 6 mies. po poprzedniej dawce (optymalny czas szczepienia należy ustalić z lekarzem prowadzącym) | istnieje ryzyko mniejszej skuteczności szczepienia; zaleca się dodatkowo stosowanie środków ochrony osobistej, szczepienie osób z bliskiego kontaktu, wczesne rozpoczęcie leczenia w razie zakażenia SARS-CoV-2 |
| kobiety w ciążye,f | zalecane (dawka przypominająca 6–12 mies. po zakończeniu schematu podstawowego)g | zalecana 1 dawka, jeśli poprzednią podano ≥6 mies. wcześniejh | w celu ochrony ciężarnej, płodu i niemowlęcia w pierwszych 6 mż. |
| personel medyczny | zalecane (dawka przypominająca 6–12 mies. po zakończeniu schematu podstawowego) | zalecane, ≥12 mies. po poprzedniej dawce przypominającej | w celu ochrony indywidulanej, pacjentów z grup ryzyka i utrzymania ciągłości działania systemu opieki zdrowotnej |
| grupy o umiarkowanym priorytecie szczepień | |||
| zdrowi młodsi dorośli (w wieku do 49 lub do 59 lat)b dzieci w wieku od 6 mies. do 17 lat z otyłością olbrzymią (BMI >40) lub innymi chorobami przewlekłymi zwiększającymi ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19c |
zalecane (dawka przypominająca 6–12 mies. po zakończeniu schematu podstawowego) | nie zaleca się rutynowoi | korzyści z podawania dodatkowych dawek przypominających są znikome |
| grupy o małym priorytecie szczepień | |||
| zdrowe dzieci w wieku od 6 mies. do 17 lat | do decyzji poszczególnych krajów (zaleca się uwzględnić epidemiologię COVID-19 i obciążenie systemu opieki zdrowotnej, efektywność kosztową szczepień, inne zdrowotne i organizacyjne priorytety oraz alternatywne koszty) | nie zaleca się rutynowoi | korzyści ze szczepienia oraz jego efektywność kosztowa są mniejsze niż w grupach o dużym lub umiarkowanym priorytecie szczepień oraz mniejsze niż korzyści z innych szczepień rutynowo wykonywanych w tym wieku |
| a Niniejsze zalecenia odnoszą się tylko do aktualnej sytuacji. W razie pojawiania się nowych wariantów SARS-CoV-2 budzących obawę lub zmian w epidemiologii COVID-19 będą aktualizowane. b Najczęściej przyjmowana granica wieku, ale jej ostateczny wybór pozostaje do decyzji poszczególnych krajów. c Chorzy na cukrzycę, przewlekłe choroby płuc, serca, wątroby lub nerek. d Pacjenci: (1) w trakcie leczenia z powodu nowotworów litych lub nowotworów układu krwiotwórczego oraz w ciągu pierwszego roku po zakończeniu takiego leczenia; (2) po przeszczepieniu narządów miąższowych przyjmujący leki immunosupresyjne lub biorcy HCT (w ciągu 2 lat od przeszczepienia lub przyjmujący leki immunosupresyjne); (3) z ciężkim pierwotnym niedoborem odporności; (4) dializowani z powodu przewlekłej niewydolności nerek; (5) z zaawansowanym lub nieleczonym zakażeniem HIV (z liczbą limfocytów CD4 ≤200 komórek/µl); (6) leczeni glikokortykosteroidami w dużej dawce, lekami alkilującymi, antymetabolitami, lekami immunosupresyjnymi stosowanymi u biorców przeszczepów, lekami stosowanymi w chemioterapii nowotworów powodującymi ciężką immunosupresję, inhibitorami TNF i innymi lekami biologicznymi o działaniu immunosupresyjnym lub immunomodulującym; (7) poddani w ciągu ostatnich 6 mies. chemioterapii lub radioterapii w dawce, która mogła wywołać istotną immunosupresję. e Wskazania rejestracyjne poszczególnych szczepionek przeciwko COVID-19 mogą się różnić. Niektórych szczepionek może też nie być na opracowanej przez WHO liście preparatów dopuszczonych do stosowania w sytuacjach wyjątkowych w okresie ciąży. Przy podejmowaniu decyzji o wyborze szczepionki należy uwzględnić wymiki badań obserwacyjnych dotyczących bezpieczeństwa i skuteczności szczepienia przeciwko COVID-19 kobiet w ciąży. f Największe ryzyko dotyczy ciężarnych w wieku ≥35 lat, z dużym BMI, z nadciśnieniem tętniczym lub cukrzycą ciążową. g Szczepienie zaleca się wykonać jak najszybciej. h Optymalnie dodatkową dawkę przypominającą zaleca się podać w połowie II trymestru ciąży, co pozwoli osiągnąć największe korzyści ze szczepienia (p. Uwagi) i Nie zaleca się uwzględniać w programie rutynowych szczepień, ponieważ efekt populacyjny interwencji oraz jej efektywność kosztowa są małe. | |||
