Świnka (nagminne zapalenie przyusznic)

Data utworzenia:  18.11.2013
Aktualizacja: 14.11.2018
dr hab. n. med. Leszek Szenborn, prof. UM
Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Bożena Dubiel
Kraków

Etiologia i patogeneza

   1. Czynnik etiologiczny: wirus świnki. Wrotami zakażenia są drogi oddechowe; wstępna replikacja zachodzi w komórkach nabłonka oddechowego, następnie rozwija się wiremia i zakażenie wielu narządów i tkanek (m.in. ślinianki, OUN).
   2. Rezerwuar i droga przenoszenia: ludzie są jedynym rezerwuarem. Źródłem zakażenia jest chory lub zakażony bezobjawowo człowiek. Zakażenie przenosi się drogą kropelkową przez kontakt bezpośredni lub pośredni z zakaźnym materiałem lub ze skażonymi przedmiotami (krew, ślina, płyn mózgowo-rdzeniowy, mocz).
   3. Okres wylęgania i zakaźności: okres wylęgania wynosi 14–24 dni (śr. 16–18). Chory może być źródłem zakażenia od 7 dni przed wystąpieniem obrzęku ślinianek do 9 dni po jego wystąpieniu (wirus jest obecny w moczu do 2 tyg.).

Obraz kliniczny

W 20–30% przypadków przebieg jest bezobjawowy. W postaciach objawowych obserwuje się nagły początek i ostry przebieg. Mogą występować wszystkie poniższe zespoły objawów, ich kombinacja lub tylko 1 z nich.
   1. Okres objawów zwiastunowych (objawy grypopodobne): rzadko u dzieci, częściej u dorosłych, 1–7 dni przed wystąpieniem obrzęku ślinianek.
   2. Zapalenie ślinianek: najczęściej przyusznych (60–70%), rzadziej podżuchwowych (10%), zwykle obustronne (~70%); ślinianki mogą być zajmowane kolejno lub jednocześnie.
   1) ból i obrzęk ślinianek – największy w 2. lub 3. dniu; ślinianka jest „ciastowata”, rzadziej twarda, skóra nad nią jest napięta, niezmieniona, stopniowo obrzęk obejmuje otaczające tkanki (okolice skroni, łuku jarzmowego, wyrostka sutkowatego, szyi), odsuwając małżowinę uszną na zewnątrz (ryc. 1). Objawy te zmniejszają się po 3–4 dniach, ustępują po ~7 dniach.
   2) zaczerwienienie okolicy ujścia przewodu ślinianki przyusznej z obrzękiem brodawki na błonie śluzowej policzka
   3) zmniejszone wydzielanie śliny (uczucie suchości w jamie ustnej), ból ślinianki nasilający się podczas spożywania kwaśnych pokarmów (lub innych silnie stymulujących wydzielanie śliny)
   4) trudności w żuciu, połykaniu i otwieraniu ust
   5) gorączka (38–39°C) – pojawia się równolegle z obrzękiem ślinianek, utrzymuje 3–4 dni; występuje ponownie w razie zajęcia kolejnych ślinianek lub powikłań; u małych dzieci może nie występować
   6) inne objawy – złe samopoczucie i osłabienie, ból głowy, utrata łaknienia, wymioty.


Ryc. 1. Świnka – jednoczesne, obustronne zajęcie ślinianek przyusznych i podżuchwowych

   3. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR): zmiany w płynie mózgowo-rdzeniowym typowe dla zapalenia wirusowego występują u 60–70% chorych na świnkę, ale w większości przypadków przebieg jest skąpo- lub bezobjawowy. Objawy kliniczne (zespół oponowy) występują u 5–10% chorych, częściej u dorosłych niż u dzieci, zazwyczaj między 4. a 8. dniem choroby (rzadziej przed zapaleniem ślinianek lub w okresie zdrowienia), najczęściej ma niewielkie nasilenie i objawy ustępują w ciągu tygodnia. Możliwe jest ZOMR bez objawów zapalenia ślinianek. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu o ciężkim przebiegu występuje rzadko (2/100 000 zachorowań); śmiertelność wynosi ~1%.
   4. Zapalenie jądra i najądrza: jedno- lub obustronne; występuje u 30–40% chorych chłopców (w okresie dojrzewania) i młodych mężczyzn, zwykle pod koniec 1. tyg. (często z ZOMR). Może powodować upośledzenie funkcji plemnikotwórczej i niepłodność (rzadko, raczej w zapaleniu obustronnym). Objawy pojawiają się nagle – gorączka, silny ból jądra promieniujący do krocza, obrzęk, zaczerwienienie i ocieplenie, ból podbrzusza, głowy, dreszcze, nudności i wymioty; objawy utrzymują się zwykle 4 dni.
   5. Zapalenie jajnika: jedno- lub obustronne; występuje u 5–7% dziewcząt po okresie dojrzewania i kobiet. Objawy mniej nasilone niż w przypadku zapalenia jądra, bardziej przypominają ostre zapalenie wyrostka robaczkowego (ból i tkliwość w podbrzuszu); nie powoduje niepłodności.
   6. Zapalenie trzustki: występuje u <10% chorych, zazwyczaj w późniejszym okresie choroby (nawet do kilku tygodni po obrzęku ślinianek), w ~1/3 przypadków bez zapalenia ślinianek. Objawia się ostrym bólem w nadbrzuszu (promieniującym ku stronie lewej i do pleców), nudnościami i wymiotami, gorączką i dreszczami oraz biegunką. Zwiększona jest aktywność lipazy we krwi (aktywność amylazy we krwi i moczu jest zwiększona także w zapaleniu ślinianek). Ustępuje zwykle samoistnie w ciągu 7 dni.
   7. Inne (rzadko): zapalenie gruczołu łzowego, tarczycy, grasicy, wątroby, gruczołu piersiowego, nerek.

Rozpoznanie

W typowych przypadkach rozpoznanie ustala się na podstawie wywiadu, kontaktu oraz badania klinicznego; badania pomocnicze nie są potrzebne. Podstawą pewnego rozpoznania są wyniki badań wirusologicznych (p. niżej). Możliwe, ale rzadkie, są zachorowania u osób uprzednio zaszczepionych (nawet 2 dawkami), zwłaszcza w wyniku bliskiego i intensywnego kontaktu (nastolatki/młodzi dorośli).

Badania pomocnicze

   1. Identyfikacja czynnika etiologicznego:
   1) badania serologiczne (podstawowa metoda; materiał: surowica) – swoiste przeciwciała IgM w ostrym okresie choroby i/lub ≥4-krotne zwiększenie miana swoistych przeciwciał IgG w odstępie 2–4 tyg. (najczęściej ELISA). W zakażeniach u osób uprzednio zaszczepionych zwykle dochodzi tylko do wzrostu IgG, rzadko ponownie pojawiają się IgM.
   2) izolacja wirusa (w wątpliwych przypadkach; materiał: krew, ślina, mocz, PMR) – w hodowli komórkowej lub wykrycie RNA wirusa metodą RT-PCR.
   2. Inne: zwiększenie aktywności amylazy we krwi i w moczu świadczy o zajęciu ślinianek.

Rozpoznanie różnicowe

   1) infekcyjne zapalenie ślinianek – wirusowe (wirus paragrypy, grypy, CMV, Coxsackie, ECHO, limfocytowego zapalenia opon i mózgu, HIV, EBV), bakteryjne, w tym ropień (najczęściej gronkowiec, rzadziej Mycobacterium, Actinomyces); w ujściu przewodu ślinowego może być widoczna ropna wydzielina (samoistnie lub po uciśnięciu ślinianki), choroba kociego pazura (powiększenie węzłów przedusznych, zespół Parinauda), toksoplazmoza nabyta
   2) przyczyny nieinfekcyjne powiększenia ślinianek – kamica ślinianki i/lub przewodu ślinowego, zwężenie dróg odprowadzających (obrzęk okresowy – zalecane USG, sialografia), torbiel, naczyniak lub nowotwór ślinianki (zalecane USG, badanie histologiczne), zespół Mikulicza (zespół Sjögrena), makroglobulinemia Waldenströma, sarkoidoza, odczyny alergiczne na leki (jodki, gwanetydyna, fenylbutazon, tiouracyl), uraz, mukowiscydoza, amyloidoza
    3) choroby okolicznych tkanek i narządów – węzłów chłonnych, nowotwory kości (np. żuchwy), zapalenie stawu skroniowo-żuchwowego, przerost mięśnia mostkowo-sutkowo-obojczykowego
   4) w przypadkach ZOMR bez zajęcia ślinianek – inne aseptyczne ZOMR o wirusowej lub gruźliczej etiologii
   5) w przypadkach z zajęciem jąder i najądrzy – zapalenie bakteryjne (zakażenie chlamydiowe, kiła, rzeżączka, gruźlica), uraz

Leczenie

Leczenie przyczynowe: nie ma.
   Leczenie objawowe: w razie potrzeby stosuje się leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe (paracetamol, NSLPZ, niekiedy analgetyki opioidowe w zapaleniu trzustki). Zaleca się częste pojenie, płukanie ust, unikanie kwaśnych potraw. W przypadku zapalenia jądra i najądrza – leki przeciwbólowe (niekiedy konieczne analgetyki opioidowe), suspensorium (lub ciasna bielizna) i pozycja leżąca, co dodatkowo zmniejsza ból. GKS są nieskuteczne, mogą nasilić zapalenie ślinianek i zwiększyć ryzyko wtórnych zakażeń bakteryjnych.

Powikłania

Występują częściej u dorosłych niż dzieci. Zapalenie jądra może powodować upośledzenie funkcji plemnikotwórczej i niepłodność (rzadko, raczej w zapaleniu obustronnym). Możliwe trwałe następstwa ciężkiego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu: głuchota typu odbiorczego (5/100 000 przypadków; może wystąpić nawet bez neuroinfekcji), padaczka, porażenia, wodogłowie. Inne (rzadko):
   1) neurologiczne – zespół Guillaina i Barrégo, poprzeczne zapalenie rdzenia kręgowego, polineuropatie, zapalenie błędnika, porażenie nerwu twarzowego
   2) okulistyczne – zapalenie spojówek, twardówki, rogówki, błony naczyniowej oka i tęczówki, nerwu wzrokowego
   3) hematologiczne – małopłytkowość, napadowa hemoglobinuria
   4) zapalenie stawów (ryzyko 0,4%, zwykle duże stawy)
   5) zapalenie mięśnia sercowego
   6) zachorowanie w I trymestrze ciąży zwiększa ryzyko samoistnego poronienia.

Rokowanie

W większości przypadków rokowanie jest dobre i zależy od rodzaju powikłania (p. wyżej). Zachorowanie pozostawia trwałą odporność, tylko sporadycznie powtórne zachorowania (także u osób uprzednio zaszczepionych). Nawracające zapalenie ślinianek jest najczęściej spowodowane zwężeniem dróg odprowadzających (zalecana sialografia) lub towarzyszy zaburzeniom odporności (zakażenie CMV, HIV, zespół Mikulicza). Zakażenie w ciąży nie zwiększa ryzyka wad wrodzonych.

Zapobieganie

Metody swoiste

Szczepienie ochronne: p. Immunoprofilaktyka chorób infekcyjnych u dorosłych; podstawowa metoda profilaktyki.

Metody nieswoiste

   1. Izolacja chorych: przez 9 dni od wystąpienia obrzęku ślinianek.
   2. Obowiązek zgłaszania do PSSE: w każdym przypadku podejrzenia lub rozpoznania.

Zobacz także
Wybrane treści dla pacjenta
  • Krwawienie z odbytu
  • Świnka u dorosłych
  • Dobry cholesterol i zły cholesterol
  • Krwiste lub fusowate wymioty
  • Świnka (nagminne zapalenie przyusznic)
  • Choroba wieńcowa
  • Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce
  • Miażdżyca
  • Sterole i stanole roślinne

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań