Skróty: CDC – Centers for Diseases Control nad Prevention, HBIG – immunoglobulina przeciwko WZW typu B, HBV – wirus zapalenia wątroby typu B, WZW – wirusowe zapalenie wątroby
Wstęp
Wprowadzenie w latach 90. XX wieku powszechnych szczepień przeciwko zakażeniom wirusem zapalenia wątroby typu B (HBV) do Programu Szczepień Ochronnych znacząco poprawiło sytuację epidemiologiczną wirusowego zapalenia wątroby (WZW) typu B w Polsce. Według raportów Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego–Państwowego Zakładu Higieny w 2017 roku w Polsce zarejestrowano już tylko 55 przypadków ostrego WZW typu B, podczas gdy jeszcze w latach 80. XX wieku rocznie zgłaszano po kilkanaście tysięcy zachorowań.1 Według danych amerykańskich szczepienia populacyjne zmniejszyły zapadalność na ostre WZW typu B w zależności od grupy wiekowej nawet o 94%.2
WZW typu B
HBV należy do rodziny Hepadnaviridae i jest
wirusem DNA, który replikuje się głównie w hepatocytach.
Wywołuje zarówno ostre zakażenia
objawowe, które dominują u dorosłych, jak i przewlekłe
zakażenia bezobjawowe, charakterystyczne
dla małych dzieci. Śmiertelność w ostrym WZW
typu B szacowana jest na 1–1,5% i dotyczy przede
wszystkim chorych >60. roku życia. Średni okres
wylęgania liczony od zakażenia do wystąpienia
żółtaczki wynosi 90 dni (zakres: 60–150 dni), a od zakażenia do zwiększenia aktywności ALT – 60 dni (40–90 dni).3,4 U dzieci <10. roku życia zwykle nie obserwuje się objawów klinicznych zakażenia,5 do których należą głównie: złe samopoczucie, brak łaknienia, nudności, wymioty, zmniejszenie
masy ciała, osłabienie, ból brzucha i żółtaczka, a także nieco rzadsze objawy pozawątrobowe.6
Przewlekłe zakażenie HBV, czyli utrzymujące
się przez >6 miesięcy, rozwija się u około 90% zakażonych
niemowląt, 30% dzieci <5. roku życia
oraz <5% chorych ≥5. roku życia, dlatego bardzo
duże znaczenie ma profilaktyka zakażeń okołoporodowych
oraz w pierwszych miesiącach po urodzeniu.7-9 Chociaż <10. roku życia wykrywanych
jest jedynie <10% przypadków WZW typu B, szacuje
się, że zakażenia nabyte w pierwszych latach
życia odpowiadają za 30–40% przewlekłych zapaleń
wątroby typu B. Przewlekłe zakażenie HBV
może doprowadzić do rozwoju marskości wątroby i raka wątrobowo-komórkowego (HCC).10
Do zakażenia HBV dochodzi po ekspozycji
uszkodzonej skóry lub błon śluzowych na materiał
zakaźny. HBV jest bardzo zaraźliwy i odporny
na warunki środowiska, zwłaszcza na wysoką
temperaturę, co było przyczyną wielu zakażeń
po wizycie w placówkach ochrony zdrowia w czasach,
gdy sprzęt jednorazowy oraz sterylizacja w autoklawach nie były jeszcze w Polsce powszechnie
dostępne. HBV jest prawdopodobnie
najbardziej zaraźliwym patogenem człowieka
(ok. 50–100 razy bardziej zaraźliwym niż HIV).
Do zakażenia wystarczy około 10 cząsteczek, co
odpowiada 0,0004 ml krwi (ilość niewidoczna
gołym okiem).11 W temperaturze pokojowej HBV
przeżywa ponad tydzień i może stanowić źródło
zakażenia nawet w przypadku zabrudzeń niewidocznych
makroskopowo.12,13
W zależności od wieku dominują zakażenia
okołoporodowe, zakażenia rodzinne od zakażonych
domowników lub zakażenia nabyte drogą
kontaktów seksualnych. W Polsce duży problem
stanowiły zakażenia szpitalne, które odpowiadały
nawet za 60% zachorowań u dzieci.14 Karmienie
piersią przez kobietę zakażoną HBV nie zwiększa
ryzyka zakażenia dziecka, dlatego nie jest przeciwwskazane.15
Uproszczoną interpretację wskaźników serologicznych
zakażenia HBV przedstawiono w tabeli 1. HBV-DNA jest wykrywalne na 10–20 dni
przed antygenem HBs w surowicy, zaś obecność
antygenu HBe świadczy o większej zaraźliwości
(wysoka wiremia).16
Tabela 1. Interpretacja wyników badań serologicznych w zakażeniu HBV | |||||
---|---|---|---|---|---|
Wskaźnik serologiczny | Interpretacja | ||||
HBsAg | anty-HBc (całkowite) | anty-HBc IgM | anty-HBs | ||
– | – | – | – | bez kontaktu z HBV | |
+ | – | – | – | wczesne zakażenie (fałszywie dodatnie do 3 tyg. po szczepieniu) | |
+ | + | + | – | ostre zakażenie | |
– | + | + | – | ostre zakażenie, ustępujące | |
– | + | – | + | przebycie ostrego zakażenia HBV | |
+ | + | – | – | przewlekłe zakażenie | |
– | + | – | – | obecność matczynych przeciwciał; przewlekłe zakażenie w fazie remisji; stan kilka lat po przebyciu WZW typu B wynik fałszywe dodatni | |
– | – | – | + | stan po szczepieniu stan po podaniu immunoglobulin | |
HBV – wirus zapalenia wątroby typu B, WZW – wirusowe zapalenie wątroby |
Opis przypadku
Do porodu zgłosiła się 32-letnia kobieta w 36. tygodniu ciąży, w trudnej sytuacji socjalnej, okresowo zamieszkująca w domu samotnej matki. Personalia ojca były nieznane. Według kobiety ciąża przebiegała prawidłowo, jednak posiadała ona tylko fragmentaryczną dokumentację medyczną potwierdzającą wizyty i badania wykonane dopiero od 24. tygodnia ciąży. Brakowało informacji dotyczących niektórych badań przesiewowych zalecanych w ciąży, w tym badań serologicznych w kierunku zakażenia HIV i HBV oraz cytologii. Kobieta tłumaczyła, że przez długi czas nie wiedziała, że jest w ciąży, a ginekolog prowadzący ciążę nie poinformował jej o potrzebie wykonania powyższych badań. W badaniu przedmiotowym matki nie stwierdzono istotnych odchyleń od stanu prawidłowego, poza otyłością. Badania laboratoryjne ujawniły niedokrwistość mikrocytarną oraz miernie zwiększoną aktywność aminotransferaz. Pozostałe wyniki podstawowych badań laboratoryjnych były prawidłowe. W związku z brakami w dokumentacji zlecono badania przesiewowe w kierunku zakażenia wirusem HIV, HCV oraz HBV.
Dalsze postępowanie
Z powodu nieprawidłowego zapisu kardiotokogramu ciążę rozwiązano po kilku godzinach przez cięcie cesarskie. Noworodek płci męskiej, drugie dziecko kobiety, otrzymał maksymalną punktację (10 pkt) w skali Apgar. Masa urodzeniowa dziecka wyniosła 2880 g. W badaniu przedmiotowym dziecka nie stwierdzono żadnych nieprawidłowości. W następnej dobie otrzymano dodatni wynik oznaczenia HBsAg matki. Z tego względu, po konsultacji ze specjalistą chorób zakaźnych, u noworodka zastosowano profilaktykę poekspozycyjną: w ciągu 12 godzin po porodzie dziecku podano szczepionkę przeciwko WZW typu B oraz swoistą immunoglobulinę przeciwko WZW typu B (HBIG). Ponadto zalecono diagnostykę w kierunku zakażenia HBV u starszego dziecka pacjentki – z dostarczonej przez matkę dokumentacji medycznej wynikało, że po urodzeniu dziecko zaszczepiono przeciwko WZW typu B, jednak nie otrzymało ono immunoglobuliny.
Profilaktyka poekspozycyjna
Po ekspozycji na HBV można zastosować zarówno profilaktykę swoistą, jak i nieswoistą, które znacząco zmniejszają ryzyko zakażenia.
Profilaktyka nieswoista
Celem profilaktyki nieswoistej jest maksymalne skrócenie kontaktu z materiałem zakaźnym oraz zmniejszenie ilości materiału zakaźnego, na jaki pacjent został narażony. W związku z tym w przypadku ekspozycji przezskórnej należy unikać tamowania krwawienia oraz wyciskania krwi z rany. Ranę powinno się obficie spłukać pod bieżącą wodą lub umyć wodą z mydłem. Z kolei po ekspozycji błon śluzowych (zachlapanie) należy je kilkukrotnie przepłukać wodą lub solą fizjologiczną. Choć nie potwierdzono skuteczności stosowania środków antyseptycznych w profilaktyce poekspozycyjnej zakażeń HBV, ich użycie nie jest przeciwwskazane.17 Dodatkowo należy ocenić ryzyko zachorowania na tężec i podjąć odpowiednie działania profilaktyczne.
Profilaktyka swoista
W ramach profilaktyki swoistej można zastosować profilaktykę bierną w postaci HBIG lub profilaktykę czynną, czyli szczepienia przeciwko HBV. Możliwe jest także jednoczesne zastosowanie obu tych metod, czyli profilaktyki czynno-biernej. Zarówno profilaktyka czynno-bierna, jak i samo szczepienie są uznawane za bardzo skuteczne. Choć udowodniono, że zastosowanie samej HBIG skutecznie zapobiega zakażeniu HBV, immunoglobulinę zwykle stosuje się łącznie ze szczepieniem.17 Na polskim rynku dostępnych jest kilka preparatów HBIG – ich nazwy handlowe, drogę podania oraz dawkowanie opisano w tabeli 2.18-20 Każdą z dostępnych szczepionek przeciwko HBV można zastosować w ramach profilaktyki poekspozycyjnej w schematach zalecanych przez producentów.21 Skuteczność profilaktyki zależy przede wszystkim od czasu, który upłynął od ekspozycji, dlatego zgodnie z wytycznymi Centers for Diseases Control nad Prevention (CDC) zarówno szczepienie, jak i HBIG należy zastosować jak najszybciej, tzn. nie później niż w ciągu 24 godzin po ekspozycji.22 Jak dotąd nie ustalono górnej granicy czasu, po którego upływie zastosowanie profilaktyki jest już nieskuteczne. Niektóre badania wskazują, że skuteczna może być profilaktyka zastosowana do 7 dni w przypadku zakłucia igłą lub ekspozycji wertykalnej oraz przed upływem 14 dni po kontakcie seksualnym z osobą zarażoną HBV.17 Zastosowanie profilaktyki poekspozycyjnej należy zatem rozważyć również w późniejszym okresie po ekspozycji. Szczepionkę oraz HBIG można podać jednocześnie, ale w różne okolice anatomiczne ciała.22
Tabela 2. Swoiste immunoglobuliny anty-HBs dostępne w Polsce | |||
---|---|---|---|
Nazwa handlowa | Dawka | Droga podania | Zalecene dawkowanie |
Gamma anty-Hbs 200 | 200 j.m. | i.m. (w razie przeciwwskazań możliwość podania s.c.) | noworodki, niemowlęta i dzieci: <10 kg mc. – 200 j.m. 10–20 kg mc.: 400 j.m. 20–30 kg mc.: 600 j.m. 30–50 kg mc.: 800 j.m. >50 kg mc.: 1000 j.m. |
Hepatect CP | 100 j.m./2 ml 2000 j.m./40 ml 500 j.m./10 ml | i.v. | dorośli: >500 j.m. (dawkę należy ustalać indywidualnie) noworodki, których matki są nosicielkami HBV: 30–100 j.m./kg mc. |
Uman Big | 180 j.m./ml | i.m. (w razie konieczności zastosowania większej dawki, preparat należy podać w różne okolice anatomiczne ciała w dawkach podzielonych) | dorośli: >500 j.m. (dawkę należy ustalać indywidualnie) noworodki, których matki są nosicielkami HBV: 30–100 j.m./kg mc. |
Decyzja o wdrożeniu oraz rodzaju profilaktyki poekspozycyjnej HBV zależy od statusu serologicznego osoby będącej źródłem narażenia, historii uodpornienia osoby narażonej (p. tab. 3.) oraz rodzaju ekspozycji, w tym rodzaju materiału zakaźnego (p. ramka).23
Tabela 3. Profilaktyka poekspozycyjna HBV w zależności od stanu uodpornienia osoby narażonej oraz obecności HBsAg u osoby będącej źródłem narażenia | |||
---|---|---|---|
Osoba narażona na HBV | Osoba będąca źródłem narażenia | ||
HbsAg(+) | HbsAg(-) | status HbsAg nieznany/niemożliwy do ustalenia | |
nieszczepiona | |||
1 dawka HBIG + szczepienie przeciwko HBV | szczepienie przeciwko HBV | szczepienie przeciwko HBV | |
szczepiona pełnym cyklem szczepienia | |||
zadowalająca odpowiedź poszczepienna | dalsza profilaktyka niepotrzebna | dalsza profilaktyka niepotrzebna | dalsza profilaktyka niepotrzebna |
niezadowalająca odpowiedź poszczepienna | 1 dawka HBIG + szczepienie przeciwko HBV lub 2 dawki HBIG | dalsza profilaktyka niepotrzebna | jeśli dane kliniczne i epidemiologiczne wskazują na duże ryzyko zakażenia, postępować jak w przypadku ekspozycji na krew pacjenta HBsAg-dodatniego |
nie oceniono odpowiedzi poszczepiennej | oznaczyć stężenie anty-HBs w surowicy osoby narażonej na zakażenie: – jeśli ≥10 mIU/ml – dodatkowa profilaktyka niepotrzebna – jeśli <10 mIU/ml – podać 1 dawkę HBIG oraz dawkę przypominającą szczepionki przeciwko HBV | dalsza profilaktyka niepotrzebna | oznaczyć stężenie anty-HBs w surowicy osoby narażonej na zakażenie: – jeśli ≥10 mIU/ml – dodatkowa profilaktyka niepotrzebnaa – jeśli <10 mIU/ml – podać dawkę przypominającą szczepionki przeciwko HBV oraz sprawdzić stężenie anty-HBs po 12 mies. |
a dotyczy osób z prawidłową odpornością, u osób immunokompetentnych 100 mIU/ml HBIG – immunoglobulina przeciwko WZW typu B, HBsAg – antygen HBs, HBV – wirus zapalenia wątroby typu B |
Ramka. Za materiał potencjalnie zakaźny uznaje się:
- krew
- płyn mózgowo-rdzeniowy, opłucnowy, osierdziowy, maziowy, otrzewnowy i owodniowy
- nasienie
- treść dróg rodnych
- tkanki nieutrwalone formaliną
- ślinę (tylko w przypadku ekspozycji przezskórnej)
- pokarm kobiecy (tylko gdy kobieta karmiąca piersią jest w fazie ostrego zakażenia HBV)
- wszystkie inne płyny ustrojowe i wydaliny zanieczyszczone w widoczny sposób krwią.
Brakuje informacji na temat występowania wirusów HBV w ropie.24 Materiałem zakaźnym są też hodowle wirusowe.
Szczególne rodzaje ekspozycji
W ramach profilaktyki poekspozycyjnej HBV można wyróżnić kilka szczególnych rodzajów ekspozycji, takich jak ekspozycja zawodowa, ekspozycja wertykalna, kontakty domowe oraz seksualne z osobą przewlekle zakażoną HBV.
Ekspozycja zawodowa
W przypadku ekspozycji zawodowej zdarzenie
należy zgłosić przełożonemu i odnotować w dokumentacji.
Badania w kierunku zakażenia HBV
(antygen HBs, przeciwciała anty-HBc i anty-HBs) u pracowników medycznych można wykonywać w macierzystym zakładzie pracy, jednak pod warunkiem
że nie opóźni to wdrożenia profilaktyki
poekspozycyjnej.25
Jeśli źródło ekspozycji jest znane, należy zabezpieczyć
krew pacjenta do badań, a jeśli jest to
niemożliwe, pacjenta należy skierować na badania
do ośrodka specjalistycznego. Jeżeli osoba będąca
źródłem ekspozycji jest przytomna, powinna wyrazić
pisemną zgodę na wykonanie badań. Gdy
źródłem ekspozycji jest osoba <16. roku życia,
zgodę na badania wyrażają opiekunowie prawni. W przypadku osób w wieku 16–18 lat obowiązuje
zgoda równoległa (opiekunowie prawni i badany).24
Kontakt domowy z osobą zakażoną HBV
Wszystkich domowników zamieszkujących wspólnie z osobą zakażoną HBV należy zaszczepić przeciwko HBV zgodnie ze standardowym schematem szczepienia. Dodatkowe podanie HBIG zaleca się jedynie w przypadku osób narażonych na płyny ustrojowe uznawane za zakaźne – szczególny przypadek w tej grupie pacjentów stanowią niemowlęta. Dzieci, które otrzymały co najmniej 2 dawki szczepionki, uznaje się za uodpornione, dlatego nie wymagają już dodatkowej profilaktyki. Natomiast dzieciom, które otrzymały tylko 1 dawkę szczepionki, należy podać kolejną dawkę, jeśli od poprzedniej dawki upłynęło co najmniej 28 dni, lub 1 dawkę HBIG, jeśli przerwa między dawkami szczepionki byłaby zbyt krótka. Z kolei u dzieci niezaszczepionych należy zastosować jednocześnie HBIG oraz szczepionkę, a następnie dokończyć cykl szczepień.23
Kontakty seksualne
Według CDC, w Stanach Zjednoczonych kontakty seksualne stale są uznawane za jedną z najczęstszych dróg zakażenia HBV.17 W przypadku tego typu narażenia należy postępować zgodnie z ogólnym schematem postępowania (p. tab. 3.), pamiętając jednocześnie o rozważeniu ryzyka innych chorób przenoszonych drogą płciową.
Ekspozycja matczyno-płodowa
W przypadku ekspozycji matczyno-płodowej należy
pamiętać, że przeniesienie HBV dotyczy zarówno dzieci matek chorych na ostre, jak i przewlekłe
WZW typu B. Największe ryzyko zakażenia
wertykalnego dotyczy dzieci kobiet chorych
na ostre WZW typu B w okresie okołoporodowym
oraz kobiet chorych na przewlekłe WZW typu B, u których stwierdzono wysoką wiremię, duże stężenie
antygenu HBs lub obecność antygenu HBe.
Do zakażenia HBV może dojść in utero (rzadko, w ok. 3–4% przypadków), w czasie porodu (najczęściej)
oraz po porodzie. Ryzyko zakażenia wertykalnego
zależy także od kilku innych czynników,
takich jak replikacja wirusa, przyjmowanie leków
(np. hamujących replikację HBV lub immunosupresyjnych),
stosowanie procedur zabiegowych w czasie ciąży oraz rodzaju ekspozycji w czasie
porodu.26
Zgodnie z aktualnymi zaleceniami noworodki
matek z dodatnim antygenem HBs, narażone
na zakażenie wertykalne, powinny otrzymać 1 dawkę szczepionki przeciwko HBV oraz HBIG w różne okolice anatomiczne ciała, najlepiej w ciągu
12 godzin od narodzin. Zalecenia te dotyczą
również dzieci urodzonych przedwcześnie. Należy
jednak pamiętać, że w przypadku noworodków z masą urodzeniową <2000 g schemat szczepienia
przeciwko WZW typu B obejmuje podanie 4 dawek
szczepionki.17 Skuteczność szczepienia i HBIG w profilaktyce odmatczynego zakażenia
HBV jest bardzo dobra. W przypadku braku profilaktyki
zakażeniu ulega 70–90% noworodków
matek HBsAg-dodatnich, natomiast postępowanie
profilaktyczne pozwala zmniejszyć odsetek zakażonych
do 5–10%. Z kolei od mniej zaraźliwych
matek HBeAg-ujemnych, nieobjętych żadnym postępowaniem
profilaktycznym, zakaża się około
1/3 dzieci. Samo szczepienie po porodzie zapobiega
zakażeniom w około 95% przypadków. Podanie
swoistej immunoglobuliny dodatkowo zmniejsza to
ryzyko i jest uzasadnione nawet do 7. doby życia.27
W postępowaniu z noworodkiem najważniejsza
jest jego dalsza obserwacja, aby wykluczyć przewlekłe,
bezobjawowe zakażenie HBV. W praktyce
zaleca się wykonać badania po zakończeniu pełnego
cyklu szczepienia niemowlęcia, czyli w wieku
9–12 miesięcy.17 Najczęściej wystarczy oznaczyć
HBsAg oraz stężenie przeciwciał anty-HBs. Dzieci,
które są HBsAg-ujemne i wytworzyły zabezpieczające
stężenie przeciwciał anty-HBs (≥10 IU/l),
uznaje się za uodpornione, dlatego nie wymagają
one dalszej diagnostyki. Natomiast dzieci, które
są HBsAg-ujemne, ale nie wytworzyły przeciwciał w odpowiednim stężeniu (<10 IU/l), należy
doszczepić za pomocą drugiej serii 3 dawek szczepionki i ponownie wykonać oznaczenia 1–2 miesięcy
po zakończeniu całego cyklu. Według najnowszych
amerykańskich wytycznych w takim przypadku
należy podać 1 dawkę szczepionki.28 Dzieci z dodatnim HBsAg należy objąć stałą obserwacją.
Nie należy oznaczać przeciwciał anty-HBc, ponieważ
do 24. miesiąca życia mogą się utrzymywać
przeciwciała odmatczyne. Nie zaleca się oznaczania
HBV-DNA, ponieważ nie jest ono potrzebne.
Do ewentualnego leczenia kwalifikuje się dzieci
>2. roku życia.17
Podsumowanie
HBV jest najbardziej zaraźliwym czynnikiem przenoszonym drogą krwiopochodną – do zakażenia wystarczy śladowa, niewidoczna gołym okiem ilość materiału zakaźnego, który przedostaje się do organizmu przez uszkodzoną skórą lub błony śluzowe. W Polsce najczęściej obserwuje się zakażenia matczyno-płodowe oraz związane z kontaktem z placówkami ochrony zdrowia. Pomimo ogromnej poprawy sytuacji epidemiologicznej, na co wskazuje mała liczba nowych zakażeń, ze względu na dużą zaraźliwość i setki tysięcy osób przewlekle zakażonych, które często korzystają z usług medycznych, HBV wciąż stanowi jedno z największych zagrożeń zakaźnych w Polsce. Następstwa zakażeń mogą być bardzo poważne. Ostre zakażenie może się wiązać z dużą śmiertelnością w wyniku piorunującego zapalenia wątroby, a przejście w zakażenie przewlekłe wiąże się z ryzykiem rozwoju marskości wątroby i pierwotnego raka wątroby. Aktualnie zakażeniom HBV można bardzo skutecznie zapobiegać. Najskuteczniejsza jest profilaktyka pierwotna za pomocą szczepień ochronnych, dlatego od 1996 roku w Polsce szczepione są wszystkie noworodki. Dodatkowo kohorty urodzeniowe (począwszy od 1986 r.) objęto szczepieniami wychwytującymi. Podobną skutecznością charakteryzuje się profilaktyka poekspozycyjna, która może polegać na zastosowaniu szczepień, swoistych immunoglobulin lub profilaktyki czynno-biernej. Obecnie profilaktykę poekspozycyjną najczęściej stosuje się u noworodków urodzonych przez matki z dodatnim antygenem HBs oraz po ekspozycji, przede wszystkim po narażeniu zawodowym pracowników ochrony zdrowia.
Piśmiennictwo:
1. Informacje o zachorowaniach na choroby zakaźne i zatruciach w Polsce w 2017 roku. NIZP – PZH, Warszawa, 2018. wwwold.pzh.gov.pl2. CDC. National, State, and Urban Area Vaccination Coverage Among Children Aged 19–35 Months – United States, 2004. MMWR, 2005; 54: 717–721
3. Krugman S., Overby L.R., Mushahwar I.K. i wsp.: Viral hepatitis, type B. Studies on natural history and prevention re-examined. N. Engl. J. Med., 1979; 300: 101–106
4. Hoofnagle J.H., Di Bisceglie A.M.: Serologic diagnosis of acute and chronic viral hepatitis. Semin. Liver Dis., 1991; 11: 73–83
5. McMahon B.J., Alward W.L., Hall D.B. i wsp.: Acute hepatitis B virus infection: relation of age to the clinical expression of disease and subsequent development of the carrier state. J. Infect. Dis., 1985; 151: 599–603
6. Dienstag J.L.: Immunopathogenesis of the extrahepatic manifestations of hepatitis B virus infection. Springer Semin. Immunopathol., 1981; 3: 461–472
7. Edmunds W.J., Medley G.F., Nokes D.J. i wsp.: The influence of age on the development of the hepatitis B carrier state. Proc. Biol. Sci., 1993; 253: 197–201
8. Hyams K.C.: Risks of chronicity following acute hepatitis B virus infection: a review. Clin. Infect. Dis., 1995; 20: 992–1000
9. Beasley R.P., Hwang L.Y., Lee G.C. i wsp.: Prevention of perinatally transmitted hepatitis B virus infections with hepatitis B immune globulin and hepatitis B vaccine. Lancet, 1983; 2: 1099–1102
10. West D.J., Margolis H.S.: Prevention of hepatitis B virus infection in the United States: a pediatric perspective. Pediatr. Infect. Dis. J., 1992; 11: 866–874
11. Komiya Y., Katayama K., Yugi H. i wsp.: Minimum infectious dose of hepatitis B virus in chimpanzees and difference in the dynamics of viremia between genotype A and genotype C. Transfusion, 2008; 48: 286–294
12. Favero M.S., Bond W.W., Petersen N.J. i wsp.: Detection methods for study of the stability of hepatitis B antigen on surfaces. J. Infect. Dis., 1974; 129: 210–212
13. Bond W.W., Favero M.S., Petersen N.J. i wsp.: Survival of hepatitis B virus after drying and storage for one week. Lancet, 1981; 1: 550–551
14. Magdzik W.: Wirusowe zapalenie wątroby typu B. Sytuacja epidemiologiczna, zapobieganie i zwalczanie w Polsce na tle sytuacji w Europie do 1998 roku. Państwowy Zakład Higieny Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii
15. Beasley R.P., Stevens C.E., Shiao I.S. i wsp.: Evidence against breast-feeding as a mechanism for vertical transmission of hepatitis B. Lancet, 1975; 2: 740–741
16. Biswas R., Tabor E., Hsia C.C. i wsp.: Comparative sensitivity of HBV NATs and HBsAg assays for detection of acute HBV infection. Tramsfusion, 1995; 35: 475–477
17. CDC: A comprehensive immunization strategy to eliminate transmission of hepatitis B virus infection in the United States. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) Part II: Immunization of adults. MMWR Recomm. Rep., 2006; 55 (RR16): 1–25
18. Charakterystyka Produktu Leczniczego: GAMMA anty-HBs 200
19. Charakterystyka Produktu Leczniczego: Uman Big
20. Charakterystyka Produktu Leczniczego: Hepatect CP
21. Dziennik Urzędowy MZ. Komunikat GIS z dnia 31 października 2017 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2018. https://gis.gov.pl/images/pso_2018_r_.pdf
22. Appendix B: Postexposure prophylaxis to prevent hepatitis B virus infection. MMWR Recomm. Rep., 2006; 55 (RR16): 30–31
23. American Academy of Pediatrics. 2006 Red Book: Report of the Committee on Infectious Diseases. 27th ed. Elk Grove Village, IL, American Academy of Pediatrics, 2006
24. Rymer W., Beniowski M., Mularska E.: Profilaktyka poekspozycyjna po narażeniu na zakażenie HIV, HBV, HCV. (W:) Horban A., Podlasin R., Cholewińska G. i wsp. (red.): Zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV. Zalecenia PTN AIDS 2014. Warszawa – Wrocław, 2017: 38–44
25. CDC Guidance for evaluating health-care personnel for hepatitis B virus protection and for administering postexposure management. MMWR Recomm. Rep., 2013; 62 (RR10): 1–19
26. Infections during pregnancy: Hepatitis B Virus (HBV). http://perinatology.com/exposures/Infection/HepatitisB.htm
27. Esteban J.I., Genesca J., Esteban R. i wsp.: Immunoprophylaxis of perinatal transmission of the hepatitis B virus: efficacy of hepatitis B immune globulin and hepatitis B vaccine in a low-prevalence area. J. Med. Virol., 1986; 18: 381–391
28. Schillie S., Vellozzi C., Reingold A. i wsp.: Prevention of Hepatitis B Virus Infection in the United States: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR Recomm. Rep., 2018; 67 (No. RR-1): 1–31