Są już pierwsze wyniki badań klinicznych szczepionek przeciwko SARS-CoV-2

24.07.2020
Małgorzata Ściubisz, dr n. med. Jacek Mrukowicz

Do 10 lipca br. w fazie badań klinicznych znajdowało się 18 eksperymentalnych szczepionek przeciwko SARS-CoV-2 (p. Wyścig po szczepionkę przeciwko SARS-CoV-2 – aktualizacja. Wielkie nadzieje i wielkie znaki zapytania ). Znamy już wstępne wyniki wczesnych faz badań klinicznych 3 takich preparatów. Publikacje właśnie ukazały się w 2 renomowanych czasopismach medycznych.

W czasopiśmie „The Lancet” opublikowano wstępne wyniki badania z randomizacją przeprowadzonego metodą pojedynczo ślepej próby (faza I/II), w którym oceniono immunogenność i tolerancję oraz wstępnie bezpieczeństwo szczepionki „ChAdOx1 nCoV-19” opartej na wektorze adenowirusowym (adenowirus szympansów) niezdolnym do replikacji.1 Preparat, który opracował zespół naukowców z Instytutu Jennera na Uniwersytecie w Oksfordzie we współpracy z Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI), zawiera gen kodujący białko S („kolec” otoczki zewnętrznej) SARS-CoV-2 zamknięty w cząsteczce (kapsydzie) adenowirusa, którego zadaniem jest wprowadzenie genu białka S do komórek gospodarza, gdzie dochodzi do syntezy białka S. Do badań klinicznych i dalszego wsparcia prac nad eksperymentalnym produktem włączyła się następnie firma Astra Zeneca.
W badaniu wzięło udział 1077 zdrowych ochotników w wieku 18–55 lat przydzielonych losowo do grup, w których otrzymali: 1) szczepionkę „ChAdOx1 nCoV-19” (1 lub 2 dawki [5x1010 cząstek wirusowych/ml] w odstępie 28 dni) lub 2) szczepionkę kontrolną (1 dawkę szczepionki przeciwko meningokokom A, C, W, Y).
Wykazano, że już 1 dawka szczepionki „ChAdOx1 nCoV-19” indukowała zadowalającą odpowiedź humoralną (swoiste przeciwciała IgG przeciwko glikoproteinie S [„kolec” otoczki zewnętrznej] SARS-CoV-2 i przeciwciała neutralizujące wirusa, a ich stężenie było podobne jak u ozdrowieńców po COVID-19), a także swoistą odpowiedź komórkową zależną od limfocytów pomocniczych 1 (Th 1), która jest pożądana w ograniczaniu zakażenia wirusowego. Druga dawka szczepionki zwiększyła stężenie swoistych przeciwciał, szczególnie neutralizujących (efekt dawki przypominającej), ale nie wpłynęła już na zwiększenie odpowiedzi swoistych limfocytów T.

Szczepionka była również bezpieczna i dobrze tolerowana. Obserwowano typowe miejscowe i ogólnoustrojowe zdarzenia niepożądane (bolesność w miejscu wstrzyknięcia, gorączkę, dreszcze, ból mięśni i głowy, złe samopoczucie) po pierwszej dawce, ale rzadziej występowały one u osób, które profilaktycznie przyjmowały paracetamol w ciągu 24 godzin po szczepieniu (ból mięśni – odpowiednio 60% vs. 48%, uczucie rozbicia – 61% vs. 48%, dreszcze – 56% vs. 27%, stan podgorączkowy – 51% vs. 36%, gorączka ≥38°C – 18% vs. 16%, a u 2% zaszczepionych bez profilaktycznego podania paracetamolu wystąpiła gorączka ≥39°C). Ich nasilenie było największe w następnym dniu po szczepieniu. Odczyny te obserwowano istotnie rzadziej po drugiej dawce szczepionki. Dla porównania u ochotników, którzy otrzymali szczepionkę kontrolną MenACWY (żaden nie otrzymał paracetamolu) gorączkę ≥38°C po szczepieniu zaobserwowano u <1%. Paracetamol nie wpływał na immunogenność eksperymentalnej szczepionki, a opisane odczyny poszczepienne ustępowały samoistnie. Nie odnotowano ciężkich zdarzeń niepożądanych związanych ze szczepieniem.
Zespół badaczy prowadzi aktualnie szeroko zakrojone badanie kliniczne III fazy w Wielkiej Brytanii, Brazylii i Afryce Południowej w celu oceny skuteczności klinicznej szczepionki oraz jej bezpieczeństwa w zróżnicowanych populacjach. W planie jest także ocena skuteczności i bezpieczeństwa tej szczepionki u dzieci, jeśli gromadzone sukcesywnie obserwacje u dorosłych potwierdzą, że produkt jest bezpieczny.

Kilka dni wcześniej, w czasopiśmie „The New England Journal of Medicine” opublikowano z kolei wstępne wyniki badania I fazy (bez randomizacji), w którym oceniono immunogenność i bezpieczeństwo szczepionki „mRNA-1273”, a także określono jej optymalną dawkę do dalszych badań klinicznych.2 Szczepionka, którą dostarczyła amerykańska firma biotechnologiczna Moderna, a badania nad nią nadzoruje amerykański National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID) wchodzący w skład rządowych National Institutes of Health (NIH), zawiera matrycowe RNA (mRNA) kodujące białko S wirusa, czyli kluczowy antygen dla przeciwciał neutralizujących, opakowane nanocząsteczkami lipidowymi, których zadaniem jest wprowadzenie genu do komórek gospodarza, gdzie posłuży on jako matryca do syntezy białka S.
W badaniu wzięło udział 45 zdrowych ochotników w wieku 18–55 lat, którzy otrzymali 2 dawki szczepionki w schemacie 0, 28 dni (w 3 grupach po 15 osób testowano 3 róże wielkości dawki: 25, 100 lub 250 µg). Naukowcy ocenili stężenie swoistych przeciwciał wiążących białko S i przeciwciał swoistych dla domeny wiążącej receptor (RBD), miano przeciwciał neutralizujących, a także swoistą odpowiedź komórkową zależną od limfocytów Th 1.
Szczepionka „mRNA-1273” była immunogenna i dobrze tolerowana. Po podaniu 2 dawek serokonwersję obserwowano u wszystkich uczestników badania, u których oceniono ten parametr (stężenie swoistych przeciwciał wiążących antygen było co najmniej takie samo, jak w próbkach surowicy pobranej od osób, które przechorowały COVID-19). Podobnie, co najmniej takie samo było miano przeciwciał neutralizujących. Szczepionka indukowała także silną odpowiedź komórkową. O ile swoiste przeciwciała wiążące antygen pojawiły się w dużym stężeniu już po pierwszym szczepieniu, zadowalające miano przeciwciał neutralizujących wirusa uzyskano dopiero po drugim szczepieniu, co potwierdza konieczność podawania 2 dawek tej szczepionki.
Obserwowano typowe miejscowe i ogólnoustrojowe zdarzenia niepożądane, głównie o łagodnym lub umiarkowanym nasileniu (ból w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenie, dreszcze, ból głowy i mięśni), częściej po podaniu drugiej dawki szczepionki. Częstość zdarzeń niepożądanych zwiększała się również wraz z wielkością dawki, ale nie odnotowano ciężkich zdarzeń niepożądanych, które wymagałyby przerwania badania lub skutkowały rezygnacją uczestników. Spośród 3 ocenianych dawek, dawka 100 µg charakteryzowała się optymalnym bilansem immunogenności (stężenie przeciwciał neutralizujących) i bezpieczeństwa (tolerancji), dlatego wybrano ją do oceny w dalszych badaniach. Po pierwszym szczepieniu tą dawką lekkie lub umiarkowane ogólnoustrojowe odczyny niepożądane zaobserwowano u 67% ochotników (objawy grypopodobne: ból mięśni lub stawów, uczucie zmęczenia, dreszcze, ból głowy, nudności), a po drugiej dawce u wszystkich zaszczepionych. Gorączka wystąpiła tylko po drugim szczepieniu u 40% osób i była niewielka lub umiarkowana. Bolesność w miejscu szczepienia zaobserwowano u niemal wszystkich szczepionych, zarówno po pierwszym, jak i drugim szczepieniu.
Aktualnie trwa badanie kliniczne II fazy u 600 zdrowych dorosłych ochotników (dawki 50 i 100 μg), a szeroko zakrojone badanie klinicznej III fazy w celu oceny skuteczności i bezpieczeństwa dawki 100 μg ma się rozpocząć jeszcze tego lata.

Warto wspomnieć, że pierwsza oficjalna publikacja dotyczyła immunogenności i bezpieczeństwa chińskiej szczepionki opartej o wektor adenowirusowy (adenowirus ludzki typu 5) niezdolny do replikacji, która ukazała się już w maju br. w czasopiśmie „The Lancet”.3 Prace nad tą szczepionką prowadzi chiński Instytut Biotechnologii Wojskowej Akademii Medycznej, a preparat dostarczyła chińska firma biotechnologiczna CanSino Biologics. W lipcu br. w tym samym czasopiśmie ukazały się wyniki badania II fazy.4 Wzięło w nim udział 508 zdrowych ochotników w wieku ≥18 lat losowo przydzielanych do grup, w których otrzymali: 1) 1 dawkę (5x1010 lub 1x1011 cząstek wirusowych/ml) eksperymentalnej szczepionki przeciwko SARS-CoV-2 lub 2) placebo. Wykazano, że szczepionka była immunogenna i dobrze tolerowana. W 28-dniowym okresie obserwacji obie oceniane dawki indukowały silną odpowiedź humoralną (duże stężenie swoistych przeciwciał przeciwko RBD glikoproteiny S i duże miano przeciwciał neutralizujących SARS-CoV-2), a serokonwersję odnotowano niemal u wszystkich uczestników. U większości pacjentów obserwowano także silną odpowiedź komórkową zależną od limfocytów Th 1. Słabszą odpowiedź humoralną (ale nadal istotnie większą niż w grupie placebo), zwłaszcza w zakresie przeciwciał neutralizujących, obserwowano u osób w wieku >55 lat oraz u osób, które w przeszłości nabyły odporność na adenowirusa typu 5, ale czynniki te nie miały wpływu na odpowiedź komórkową. Odnotowano typowe miejscowe i ogólnoustrojowe zdarzenia niepożądane (ból w miejscu wstrzyknięcia – 56%, gorączkę – 16%, ból głowy – 28%, mięśni – 18%, stawów – 10%, uczucie zmęczenia – 34%), najczęściej o łagodnym i umiarkowanym nasileniu. Ciężkie zdarzenia niepożądane (gorączka) obserwowano rzadko (1%) i ustępowały samoistnie w ciągu 3–4 dni. Do oceny na dalszych etapach badań wybrano mniejszą dawkę szczepionki, która charakteryzowała się optymalnym bilansem immunogenności i bezpieczeństwa.

Autorzy wszystkich trzech publikacji wskazują, że uzyskane wyniki potwierdzają zasadność prowadzenia dalszych badań klinicznych na szerszą skalę nad tymi szczepionkami. Aktualnie najbardziej zaawansowane prace dotyczą preparatu „ChAdOx1 nCoV-19” Instytutu Jennera na Uni­wersytecie w Oksfordzie. W czerwcu br. zarejestrowano protokół badania III fazy o akronimie „COV003”, które prowadzone jest w Wielkiej Brytanii, Brazylii oraz w RPA i potrwa do lipca 2021 roku.5 Na pozwolenie rozpoczęcia badania III fazy oczekuje także firma Moderna z preparatem „mRNA-1273”. Naukowcy liczą, że ten ostatni etap badań rozpoczną jeszcze w lipcu br.6 I dopiero wyniki badań klinicznych III fazy rozstrzygną o skuteczności i bezpieczeństwie szczepionek.

Piśmiennictwo:


1. Folegatti M.P., Ewer J.K., Aley K.P. i wsp.: Safety and immunogenicity of the ChAdOx1 nCoV-19 vaccine against SARS-CoV-2: a preliminary report of a phase 1/2, single-blind, randomised controlled trial. Lancet, 2020. doi.org/10.1016/ S0140-6736(20)31604-4
2. Jackson L.A., Anderson E.J., Rouphael N.G. i wsp.: An mRNA vaccine against SARS-CoV-2 – preliminary report. N. Engl. J. Med. 2020; doi: 10.1056/NEJMoa2022483
3. Feng-Cai Zhu, Yu-Hua Li, Xu-Hua Guan i wsp.: Safety, tolerability, and immunogenicity of a recombinant adenovirus type-5 vectored COVID-19 vaccine: a dose-escalation, open-label, non-randomised, first-in-human trial. Lancet, 2020; doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31208–3
4. Feng-Cai Zhu, Xu-Hua Guan, Yu-Hua Li i wsp.: Immunogenicity and safety of a recombinant adenovirus type-5-vectored COVID-19 vaccine in healthy adults aged 18 years or older: a randomised, double-blind, placebo-controlled, phase 2 trial. Lancet, 2020; doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31605-6
5. A phase III study to investigate a vaccine against COVID-19. http://www.isrctn.com/ISRCTN89951424
6. Moderna Advances Late-Stage Development of its Vaccine (mRNA-1273) Against COVID-19.https://investors.modernatx.com/news-releases/news-release-details/moderna-advances-late-stage-development-its-vaccine-mrna-1273/

Zobacz także
Wybrane treści dla pacjenta
  • Szczepienia obowiązkowe dla podróżnych
  • Test combo – grypa, COVID-19, RSV
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Południowej
  • Szczepienia przed wyjazdem na Karaiby (Wyspy Karaibskie)
  • Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu b (Hib)
  • Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Północnej
  • Szczepienie przeciwko meningokokom

Reklama

Napisz do nas

Zadaj pytanie ekspertowi, przyślij ciekawy przypadek, zgłoś absurd, zaproponuj temat dziennikarzom.
Pomóż redagować portal.
Pomóż usprawnić system ochrony zdrowia.

Przegląd badań