Zalecenia dotyczące postępowania w zakażeniach SARS-CoV-2 Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych z

Leki o niepotwierdzonej skuteczności

Od chwili pojawienia się zakażeń SARS-CoV-2, które z czasem przybrały formę pandemii, rozpoczęto badania nad wprowadzeniem terapii przeciwwirusowych i ukierunkowanych na nadmierną reakcję układu immunologicznego. Równolegle toczyły się prace nad stworzeniem leków de novo oraz wykorzystaniem już istniejących, zwłaszcza takich, których działanie wobec SARS-CoV-2 potwierdzono w badaniach laboratoryjnych. Do chwili obecnej skuteczność tylko nielicznych udowodniono w badaniach klinicznych z randomizacją (RCT) i/lub w badaniach obserwacyjnych. Zostały one omówione we wcześniejszych częściach niniejszego opracowania. Natomiast w odniesieniu do poniżej przedstawionych leków dotychczas nie potwierdzono skuteczności i bezpieczeństwa lub badania są w toku.

Leki o potencjalnym działaniu przeciwwirusowym/przeciwinfekcyjnym

1. Chlorochina i hydroksychlorochina. Ich zasadnicze działanie wykorzystywane w medycynie to aktywność przeciwmalaryczna i immunomodulacyjna. W badaniach laboratoryjnych potwierdzono wpływ na SARS-CoV-2 poprzez alkalizację fagolizosomu i następcze hamowanie replikacji wirusa na etapach zależnych od pH.⁸⁰ Jednakże po analizie wyników licznych badań i danych z baz klinicznych stwierdzono, że żaden z tych leków nie zapewnia korzyści klinicznych, a w niektórych sytuacjach może wiązać się z ryzykiem powikłań kardiologicznych.⁸¹

2. Azytromycyna lub doksycyklina. Sugerowany początkowo efekt przeciwwirusowy zarówno w monoterapii, jak i w połączeniu z innymi lekami, na przykład hydroksychlorochiną, nigdy nie został potwierdzony.⁸² Udowodniono natomiast brak korzyści ze stosowania tych i innych antybiotyków u pacjentów bez towarzyszącej infekcji bakteryjnej.

3. Lopinawir/rytonawir. Lek skuteczny w leczeniu zakażeń wirusem ludzkiego niedoboru odporności (HIV) pojawiał się w początkowych rekomendacjach terapii COVID-19 ze względu na pojedyncze doniesienia z bardzo wczesnego etapu pandemii. Ostatecznie po analizie negatywnych wyników badań klinicznych uznano, że lek jest nieskuteczny w leczeniu zakażeń SARS-CoV-2.⁸³

4. Fawipirawir. Lek silnie hamujący replikację wielu wirusów RNA oceniano w licznych badaniach, niektóre z nich nie zostały jeszcze zakończone. Wstępne wyniki sugerowały, że lek może przyspieszać powrót do zdrowia po infekcji SARS-CoV-2.⁸⁴ Niestety stwierdzano także poważne działania niepożądane, ze wstrząsem anafilaktycznym włącznie. Pojawiły się też sugestie, na razie hipotetyczne, że mógłby stanowić składnik złożonej terapii przeciwwirusowej w połączeniu z molnupirawirem.⁸⁵

5. Umifenowir (arbidol) jest stosowany w leczeniu grypy w Rosji i Chinach. Metaanaliza dotychczasowych badań wykazała brak skuteczności w terapii COVID-19.⁸⁶

6. Inne leki przeciwgrypowe i niespecyficzne leki przeciwwirusowe. W bardzo ograniczonej liczbie badań oceniano oseltamiwir, amantadynę, rymantadynę, zanamiwir i acyklowir. Nie zaobserwowano korzyści z ich stosowania w COVID-19, a w przypadku oseltamiwiru wykazano nawet możliwość zwiększenia śmiertelności.⁸² Przedstawione ostatnio wyniki realizowanego w Polsce badania klinicznego z zastosowaniem amantadyny nie wykazały jej skuteczności w porównaniu z placebo.⁸⁷

7. Iwermektyna. Istnieją pojedyncze doniesienia, że ten lek przeciwpasożytniczy może znamiennie zmniejszać ładunek wirusa i przyspieszać powrót do zdrowia u pacjentów z łagodnym i umiarkowanym przebiegiem COVID-19. Wykazano, że iwermektyna wykazuje działanie supresyjne na SARS-CoV-2 w hodowlach komórkowych, w stężeniach niemożliwych do osiągnięcia w organizmie człowieka ze względu na toksyczność, zwłaszcza w zakresie układu nerwowego. Ostatecznie badania kliniczne nie wykazały korzyści ze stosowania iwermetyny.^88,89

8. Kolchicyna. Ze względu na silne działanie przeciwzapalne rozważano możliwość wykorzystania kolchicyny w zwalczaniu uogólnionej reakcji zapalnej w przebiegu COVID-19. Ostatecznie wykazano brak skuteczności w badaniach RECOVERY i COLCORONA.^90,91

9. Immunoglobulina dożylna (IVIg) była stosowana jako terapia wspomagająca lub w postaci skoncentrowanej (hiperimmunizacyjnej). Wydaje się, że podawanie IVIg może być uzasadnione jedynie u pacjentów z upośledzeniem odporności, zwłaszcza przebiegającym z hipogammaglobulinemią. Jak dotąd nie wykazano skuteczności swoistej immunoglobuliny anty-SARS-CoV-2, pomimo obiecujących wyników badań laboratoryjnych.

Leki przeciwzapalne

1. Niesteroidowe leki przeciwzapalne. Dane dotyczące stosowania tych leków są kontrowersyjne. Istnieją doniesienia, że ibuprofen blokuje proces zapalny wywołany przez SARS-CoV-2, a tym samym może zapobiegać powikłaniom COVID-19.⁹² Jednak ze względu na dość dobrze poznane działania niepożądane rozsądne jest ich stosowanie w leczeniu objawowym COVID-19 w dawkach minimalnych i przez krótki czas.

2. Leki przeciwcytokinowe. W związku z wykazaną skutecznością tocilizumabu, baricytynibu i anakinry kontynuowane są badania nad innymi lekami z tej grupy, takimi jak sarilumab i siltuksimab.⁹³

Profilaktyka miejscowa – płyn do płukania jamy ustnej i spray do nosa

Pojawiły się doniesienia o skuteczności płukania gardła określonymi płynami w celu unieczynnienia wirusów na powierzchni błon śluzowych gardła, co miałoby prowadzić do czasowego zmniejszenia namnażania wirusów. Antywirusowe aerozole do nosa miałyby działać poprzez powlekanie cząsteczek wirusa obecnych w jamie nosowej, co blokowałoby ich wnikanie do komórek. Podejmowane są także próby miejscowego stosowania niklozamidu.⁹⁴ Do potwierdzenia ewentualnej skuteczności tych metod konieczne jest przeprowadzenie badań klinicznych.

Późne następstwa COVID-19

Określenie „zespół pokowidowy” (ang. post- -COVID-19, long-COVID) odnosi się do objawów lub zaburzeń funkcji narządów utrzymujących się ≥4 tygodnie po ostrej fazie COVID-19.⁹⁵ W październiku 2021 roku WHO opublikowała definicję przypadku post COVID-19, która wskazuje, że zespół ten można rozpoznać u chorych z prawdopodobnym lub potwierdzonym zakażeniem SARS-CoV-2, jego objawy występują zwykle po upływie 3 miesięcy od wystąpienia COVID-19, trwają ≥2 miesiące i nie są związane z inną diagnozą. ⁹⁶ Jak wskazuje data definicji przypadku, jest to nowe schorzenie, a jego epidemiologia, obraz kliniczny i zalecenia terapeutyczne nie zostały jednoznacznie określone.

Częstość występowania zespołu waha się od 30% do 80% i zależy od metodologii badania.⁹⁷ Najczęściej obserwowane są następstwa płucne (duszność, hipoksemia, upośledzenie zdolności dyfuzji gazów, przetrwałe zmiany zapalne i/lub zwłóknienie płuc stwierdzane w tomografii komputerowej), hematologiczne (incydenty zakrzepowo-zatorowe, niedokrwistość), sercowo-naczyniowe (kołatanie serca, duszność, ból w klatce piersiowej, arytmie, włóknienie/bliznowacenie mięśnia sercowego), neuropsychiatryczne (przewlekłe zmęczenie, ból mięśni, ból głowy, zaburzenia węchu/smaku, lęk, depresja, zaburzenia snu i zespół stresu pourazowego). Po upływie 3–6 miesięcy od fazy ostrej COVID-19 obserwuje się również liczne nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych, w tym zmiany w morfologii krwi obwodowej, zmniejszenie eGFR, zwiększone wartości w wynikach testów czynnościowych wątroby oraz hiperglikemię, choć ich znaczenie kliniczne pozostaje niepewne.⁹⁷ Pediatryczny wieloukładowy zespół zapalny (PIMS/ MIS-C) jest odrębnym stanem ujawniającym się po COVID-19 u dzieci i młodych dorosłych spełniających określone kryteria diagnostyczne.⁹⁸

Wyniki polskiego badania prospektywnego SILCOV-19 (The Silesian Complications of COVID-19 Database) pokazują, że najczęściej występującymi objawami zespołu pokowidowego są zmęczenie, duszność, kołatania serca oraz zaburzenia węchu i smaku.⁹⁹ W tym samym badaniu w ponad 100 dni od fazy ostrej stwierdzano liczne nieprawidłowości w wynikach badań pomocniczych, m.in.:

utrzymywanie się zmian zapalnych w tomografii komputerowej o wysokiej rozdzielczości – u 9% chorych niehospitalizowanych i 40% chorych hospitalizowanych w fazie ostrej
SpO₂ <95% – u 10% niehospitalizowanych i 18% hospitalizowanych
transfer płucny dla tlenku węgla <80% – u 28% niehospitalizowanych i 49% hospitalizowanych
epizody bradykardii <40/min w badaniu holterowskim – u 17% niehospitalizowanych i 6% hospitalizowanych
występowanie lęku (HADS-A >10 pkt) – u 9–11%
bezsenność (AIS >10 pkt) – u 17–27%
zwiększoną aktywność ALT – u 11–18%
zwiększoną aktywność dehydrogenazy mleczanowej – u 44–54%
zwiększone stężenie dimeru D – u 10% i 17%.⁹⁹

Z pracy tej oraz innych doniesień jednoznacznie wynika, że większe ryzyko zespołu pokowidowego dotyczy osób hospitalizowanych w fazie ostrej (szczególnie na OIT), z wielochorobowością, starszych oraz kobiet.

Nie ma danych uzasadniających zalecenie rytunowego wykonywania badań przesiewowych u osób bez objawów. Diagnostyka powinna być ukierunkowana na zgłaszane dolegliwości. Za szczególnie istotne i wymagające pilnej diagnostyki uważa się: gwałtowną lub nasilającą się duszność, omdlenia, ból w klatce piersiowej i kołatania serca oraz zaburzenia świadomości i ogniskowe objawy neurologiczne.¹⁰⁰

Kluczowe znaczenie ma edukacja chorych, w szczególności w zakresie objawów zespołu pokowidowego oraz potrzeby ich monitorowania w domu (np. SpO₂, tętno, ciśnienie tętnicze). W przypadku chorych hospitalizowanych z powodu umiarkowanego lub ciężkiego COVID-19 zaleca się wczesną, rutynową teleporadę, która poza zaleceniami samoobserwacji obejmie również zalecenie rehabilitacji oddechowej, lekkiego wysiłku fizycznego (intensywny jest przeciwwskazany przez 6–8 tyg.), intensywnego żywienia w przypadku sarkopenii oraz ewentualnie oceny psychologicznej.

Obiektywnymi metodami oceny choroby płuc są: skala duszności Borga, pulsoksymetria domowa, test 6-minutowego marszu (6MWT), badanie radiologiczne klatki piersiowej, badania czynnościowe płuc oraz ewentualnie tomografia komputerowa klatki piersiowej (nie wcześniej niż 3 mies. po COVID-19). W przypadku objawów kardiologicznych zaleca się 24-godzinne monitorowanie metodą Holtera i echokardiografię, w wybranych przypadkach rezonans magnetyczny serca lub angiografię naczyń wieńcowych metodą tomografii komputerowej. Niektórzy zalecają także rutynowe badania przesiewowe w kierunku lęku, depresji i zaburzeń snu. Potrzeba badań laboratoryjnych zależy od nieprawidłowości, jakie występowały podczas hospitalizacji. Ważne jest wykonywanie badań kontrolnych u pacjentów z ostrym uszkodzeniem nerek lub wątroby, po przebytym incydencie zakrzepowo-zatorowym, z przewlekłymi zaburzeniami sercowo-naczyniowymi, płucnymi, wątrobowymi lub metabolicznymi. Obecnie nie ma zaleceń co do rutynowej oceny parametrów krzepnięcia po COVID-19.

W rekonwalescencji po COVID-19 ważną rolę odgrywają odpoczynek, relaks i rehabilitacja oddechowa. Nie ma dowodów na celowość stosowania rutynowej profilaktyki przeciwzakrzepowej, chociaż chorzy z grup wysokiego ryzyka mogą wymagać stosowania leków przeciwkrzepliwych nawet do 30 dni po wypisie ze szpitala (tab. 3).^101,102 Preferowane są bezpośrednio działające doustne leki przeciwkrzepliwe (NOAC) i HDCz zamiast antagonistów witaminy K. Znaczenie leków przeciwpłytkowych w zespole pokowidowym nie zostało określone. Leczenie późnych następstw COVID-19 powinno się opierać na ogólnych zaleceniach. Podkreśla się, że wczesne wprowadzenie leków przeciwlękowych i przeciwdepresyjnych poprawia rokowanie. Korzyści ze stosowania GKS lub leków przeciwwłóknieniowych u osób z utrzymującymi się zmianami zapalnymi lub włóknistymi płuc po COVID-19 nie zostały potwierdzone. Wskazuje się na celowość włączenia osób po umiarkowanym i ciężkim COVID-19 do badań prospektywnych oceniających zespół pokowidowy, co pozwoli lepiej poznać patogenezę i optymalizować postępowanie terapeutyczne.

Tabela. 3. Model oceny ryzyka zakrzepowo-zatorowego IMPROVE VTE wskazujący na potrzebę stosowania profilaktycznego leczenia przeciwkrzepliwego u chorego na COVID-19 po wypisie ze szpitala¹⁰¹
Czynniki ryzyka	Punktacja^a
przebyta żylna choroba zakrzepowo-zatorowa	3
rozpoznana trombofilia	2
niedowład kończyn dolnych	2
aktywna choroba nowotworowa	2
unieruchomienie ≥7 dni	1
przebywanie na oddziale intensywnej lub kardiologicznej terapii	1
wiek >60 lat	1
^a suma ≥2 pkt wskazuje na potrzebę profilaktyki

Szczepienia

Szczepienia pozostają najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zakażeniu SARS-CoV-2 i należy je traktować jako pierwszą linię zapobiegania COVID-19. W grudniu 2020 roku Europejska Agencja Leków (EMA) udzieliła tymczasowej autoryzacji do stosowania pierwszej szczepionki przeciwko COVID-19.^103,104 Obecnie dostępne szczepionki zostały skonstruowane z wykorzystaniem technologii mRNA, wektorowej oraz rekombinacji. Niezależnie od zastosowanej technologii wszystkie zatwierdzone przez EMA szczepionki przeciwko COVID-19 spełniają rygorystyczne kryteria skuteczności i bezpieczeństwa, gdy są stosowane zgodnie z ChPL.^104-108 Szczepienie nie eliminuje ryzyka zakażenia, ale znacząco zmniejsza prawdopodobieństwo ciężkiego lub śmiertelnego przebiegu choroby.¹⁰⁹

Zaleca się jak najszybsze szczepienie przeciwko COVID-19 wszystkim, którzy się do niego kwalifikują. Szczepionki przeciwko COVID-19 zapobiegają poważnym skutkom COVID-19, w tym ciężkiej chorobie, hospitalizacji i śmierci. Schemat szczepienia obejmuje szczepienie podstawowe (ChPL określa liczbę dawek i odstępy czasowe między dawkami) oraz dawkę przypominającą. Osoby z zaburzeniami odporności powinny otrzymać dodatkową dawkę szczepionki co najmniej 28 dni po drugiej dawce, czyli zostać zaszczepione 3 dawkami w schemacie podstawowym oraz dawką przypominającą (łącznie 4 dawki szczepionki, preferowane są szczepionki mRNA).¹¹⁰ Dodatkowa dawka podstawowa szczepionki mRNA przeciwko COVID-19 ma na celu poprawę odpowiedzi u osób z obniżoną odpornością. Dawka przypominająca szczepionki przeciwko COVID-19 jest zalecana wszystkim osobom po upływie ≥5 miesięcy od zakończenia szczepienia podstawowego szczepionką mRNA (Pfizer/BioNTech lub Moderna) lub wektorową Vaxzevria (AstraZeneca) i ≥2 miesięcy po otrzymaniu dawki podstawowej szczepionki Janssen COVID-19. Jako dawkę przypominającą stosuje się szczepionkę podawaną w podstawowym schemacie szczepienia lub, z zachowaniem kolejności szczepienia, schemat podstawowy szczepionką wektorową i dawkę przypominającą szczepionki mRNA. Poniżej w punktach przedstawiono wybrane zagadnienia związane ze szczepieniem:

Nie zaleca się wykonywania badań serologicznych w celu oceny odpowiedzi na szczepienie przed podaniem dawki dodatkowej oraz przypominającej.
W przypadku opóźnienia podania kolejnej dawki podaje się ją w pierwszym możliwym terminie. Nie przewiduje się rozpoczynania schematu szczepienia od początku.
Osoby po przebytym COVID-19 (ozdrowieńców) można szczepić po upływie 30 dni od dodatniego wyniku testu genetycznego lub antygenowego w kierunku SARS-CoV-2. Wskazanie to dotyczy również osób, które zachorowały lub miały dodatni wynik testu na obecność wirusa SARS-CoV-2 po otrzymaniu pierwszej dawki szczepionki.
Optymalny czas szczepienia u pacjentów zakwalifikowanych do leczenia immunosupresyjnego, biologicznego lub poddawanych takiemu leczeniu powinien być zgodny z aktualnymi wytycznymi specjalistycznymi.
Należy rozważyć ponowne szczepienie szczepionką mRNA po upływie 2–6 miesięcy po autologicznym i alogenicznym przeszczepieniu komórek krwiotwórczych (HSCT) oraz po upływie 3–6 miesięcy po terapii CART.
Ze względu na ryzyko wynaczynienia i krwawienia należy zachować szczególną ostrożność podczas podawania szczepionki pacjentom z ciężkimi zaburzeniami krzepnięcia. Wskazane jest wyrównanie ewentualnych niedoborów przed szczepieniem i uciśnięcie miejsca wstrzyknięcia szczepionki.
Kobiety ciężarne z COVID-19 mogą być bardziej narażone na powikłania ciąży, takie jak poród przedwczesny, w porównaniu z kobietami ciężarnymi bez COVID-19.¹¹¹ Coraz więcej danych potwierdza bezpieczeństwo i skuteczność szczepienia przeciwko COVID-19 podczas ciąży. Dane te sugerują, że korzyści z otrzymania szczepionki przeciw COVID-19 przewyższają wszelkie znane lub potencjalne zagrożenia związane ze szczepieniem w czasie ciąży. Co więcej, wykazano, że ukończenie szczepienia podstawowego (2 dawki szczepionki mRNA) podczas ciąży może zapobiegać hospitalizacji z powodu COVID-19 u niemowląt do 6. miesiąca życia.^104,112 Szczepienie przeciwko COVID-19 jest zalecane kobietom, które są w ciąży, karmią piersią, starają się zajść w ciążę lub mogą zajść w ciążę w przyszłości. Kobiety w ciąży powinny otrzymać dawkę przypominającą szczepionki przeciwko COVID-19. Wskazane jest poinformowanie kobiety ciężarnej o niewielkiej liczbie badań dotyczących wpływu szczepienia przeciwko SARS-CoV-2 na rozwój płodu.
Laktacja nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko SARS-CoV-2. Szczepienie przeciwko COVID-19 jest zalecane kobietom karmiącym piersią. Amerykańskie Centers for Disease Control and Prevention (CDC) zalecają, aby kobiety ciężarne lub karmiące otrzymywały szczepionki mRNA. Ze względu na małą liczbę badań w tej grupie decyzja o zaszczepieniu powinna być podjęta indywidualnie przez kobietę ciężarną lub karmiącą i potwierdzona pisemną świadomą zgodą na poddanie się szczepieniu.
Nie ma konieczności zachowania jakiegokolwiek odstępu pomiędzy szczepieniami, jednak zaleca się zachowanie odstępu 4 tygodni między szczepieniem przeciwko COVID-19 a szczepieniem preparatem zawierającym żywe drobnoustroje.
Przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko COVID-19 jest nadwrażliwość na substancję czynną lub na którąkolwiek substancję pomocniczą zawartą w szczepionce, a także przebycie jakiejkolwiek reakcji anafilaktycznej w przeszłości. Warunkowo dopuszcza się szczepienie takiej osoby przy pełnym zabezpieczeniu przeciwwstrząsowym w warunkach szpitalnych, po uprzednim poinformowaniu o możliwym zagrożeniu i uzyskaniu pisemnej świadomej zgody na szczepienie. Przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko COVID-19 nie są choroby przewlekłe (w tym nowotworowe) ani stosowane terapie (w tym immunosupresyjna). Szczepienie nie jest natomiast wskazane w przebiegu chorób przebiegających z gorączką oraz w okresie zaostrzenia choroby przewlekłej.

Profilaktyka przedekspozycyjna

W profilaktyce przedekspozycyjnej (PrEP) SARS-CoV-2 u dorosłych i młodzieży (≥12 lat i masie ciała ≥40 kg), u których nie występuje zakażenie SARS-CoV-2 i którzy nie byli ostatnio narażeni na kontakt z osobą zakażoną SARS-CoV-2 oraz mają umiarkowaną lub poważnie obniżoną odporność i mogą mieć niewystarczającą odpowiedź immunologiczną na szczepienie przeciwko COVID-19 lub nie mogą przyjąć żadnej dostępnej szczepionki przeciw COVID-19, należy rozważyć zastosowanie przeciwciał monoklonalnych, takich jak tiksagewimab/cylgawimab (Evusheld). PrEP należy rozważyć zwłaszcza u osób, które są szczególnie zagrożone ciężkim przebiegiem COVID-19. Lek jest podawany we wstrzyknięciach domięśniowych i wykazuje aktywność neutralizującą wobec wariantu Omicron SARS-CoV-2.¹¹³ Tiksagewimab/cylgawimab aktualnie jest zarejestrowany tymczasowo w USA (w trakcie rejestracji europejskiej), nie zastępuje szczepionki przeciw COVID-19 i nie należy go stosować u osób bez przeciwwskazań do szczepienia, u których spodziewana jest odpowiednia odpowiedź poszczepienna.¹¹⁴

Stosowanie w ramach PrEP innych przeciwciał monoklonalnych, takich jak bamlaniwimab/ etesewimab lub kaziriwimab/imdewimab aktualnie nie jest uzasadnione ze względu na dominację wariantu Omicron SARS-CoV-2, który nie jest neutralizowany przez te przeciwciała.¹¹³

Czytaj również:
Komentarz do zaleceń PTEiLChZ (z 23 lutego 2022 roku) dotyczących postępowania w zakażeniach SARS-CoV-2

Piśmiennictwo:

1. COVID-19 Data Explorer. W: Our World in Data [Internet]. [cited 31 Jan 2022]. https://ourworldindata.org/explorers/coronavirus-data-explorer (dostęp: 20.02.2022)
2. Flisiak R., Horban A., Jaroszewicz J. i wsp.: Management of SARS-CoV-2 infection: recommendations of the Polish Association of Epidemiologists and Infectiologists as of March 31, 2020. Pol. Arch. Intern. Med., 2020; 130: 352–357
3. Flisiak R., Horban A., Jaroszewicz J. i wsp.: Management of SARS-CoV-2 infection: recommendations of the Polish Association of Epidemiologists and Infectiologists. Annex no. 1 as of June 8, 2020. Pol. Arch. Intern. Med., 2020; 130: 557–558
4. Flisiak R., Parczewski M., Horban A. i wsp.: Management of SARS-CoV-2 infection: recommendations of the Polish Association of Epidemiologists and Infectiologists. Annex no. 2 as of October 13, 2020. Pol. Arch. Intern. Med., 2020; 130: 915–918
5. Flisiak R., Horban A., Jaroszewicz J. i wsp.: Management of SARS-CoV-2 infection: recommendations of the Polish Association of Epidemiologists and Infectiologists as of April 26, 2021. Pol. Arch. Intern. Med., 2021; 131: 487–496
6. Flisiak R., Jaroszewicz J., Rogalska M. i wsp.: Tocilizumab Improves the Prognosis of COVID-19 in Patients with High IL-6. J Clin. Med., 2021; 10: 1583
7. Flisiak R., Horban A., Jaroszewicz J. i wsp.: Diagnosis and therapy of SARS-CoV-2 infection: recommendations of the Polish Association of Epidemiologists and Infectiologists as of November 12, 2021. Annex no. 1 to the Recommendations of April 26, 2021. Pol. Arch. Intern. Med., 2021; 131: 16 140
8. COVID-19 Vaccine Tracker. [cited 31 Jan 2022]. https://vaccinetracker.ecdc.europa.eu/public/extensions/COVID-19/vaccine-tracker.html (dostęp: 20.02.2022)
9. Zarębska-Michaluk D., Rzymski P., Moniuszko-Malinowska A. i wsp.: “A wise after the harm’s been done”: Does hospitalization change the perception of COVID-19 vaccines of unvaccinated patients? Clin Infect Dis 2022 – submitted
10. Menachery V.D., Yount B.L. Jr, Debbink K. i wsp.: A SARS-like cluster of circulating bat coronaviruses shows potential for human emergence. Nat. Med., 2015; 21: 1508–1513
11. Zhou P., Yang X.L., Wang X.G. i wsp.: A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin. Nature, 2020; 579: 270–273
12. WHO: Tracking SARS-CoV-2 variants. https://www.who.int/en/activities/tracking-SARS-CoV-2-variants/ (dostęp: 20.02.2022)
13. EDCD: SARS-CoV-2 variants of concern as of 17 February 2022. https://www.ecdc.europa.eu/en/covid-19/variants-concern (dostęp: 20.02.2022)
14. Tegally H., Wilkinson E., Giovanetti M. i wsp.: Detection of a SARS-CoV-2 variant of concern in South Africa. Nature, 2021; 592: 438–443
15. Funk T., Pharris A., Spiteri G. i wsp.: Characteristics of SARS-CoV-2 variants of concern B.1.1.7, B.1.351 or P.1: data from seven EU/EEA countries, weeks 38/2020 to 10/2021. Eurosurveillance, 2021; 26: 2 100 348
16. Pulliam J.R.C., van Schalkwyk C., Govender N. i wsp.: Increased risk of SARS-CoV-2 reinfection associated with emergence of the Omicron variant in South Africa. medRxiv, 2021.11.11.21 266 068
17. Serwin K., Ossowski A., Szargut M. i wsp.: Molecular evolution and epidemiological characteristics of SARS COV-2 in (Northwestern) Poland. Viruses, 2021; 13: 1295
18. Paludan S.R., Mogensen T.H.: Innate immunological pathways in COVID-19 pathogenesis. Sci. Immunol., 2022; 7: eabm5505
19. Nitin P., Nandhakumar R., Vidhya B. i wsp.: COVID-19: Invasion, pathogenesis and possible cure – a review. J. Virol. Methods, 2022; 300: 114 434
20. Flisiak R., Rzymski P., Zarębska-Michaluk D. i wsp.: Demographic and clinical overview of hospitalized COVID-19 patients during the first 17 months of the pandemic in Poland. J. Clin. Med., 2022; 11: 117
21. Sanche S., Lin Y.T., Xu C. i wsp.: High contagiousness and rapid spread of severe acute respiratory syndrome coronavirus 2. Emerg. Infect. Dis., 2020; 26: 1470–1477
22. Jansen L., Tegomoh B., Lange K. i wsp.: Investigation of a SARS-CoV-2 B.1.1.529 (Omicron) Variant Cluster – Nebraska, November–December 2021. MMWR Morb. Mortal. Wkly Rep., 2021; 70: 1782–1784.
23. Liu Y., Rocklöv J.: The reproductive number of the Delta variant of SARS-CoV-2 is far higher compared to the ancestral SARS-CoV-2 virus. J. Travel Med., 2021; 28: taab124
24. CDC: Omicron variant: what you need to know. https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/variants/omicron-variant.html (dostęp: 20.02.2022)
25. Garrett N., Tapley A., Andriesen J. i wsp.: High rate of asymptomatic carriage associated with variant strain Omicron. medRxiv, 2021; 2021.12.20.21 268 130
26. Vihta K.-D., Pouwels K.B., Peto T. i wsp.: Omicron-associated changes in SARS-CoV-2 symptoms in the United Kingdom. medRxiv, 2022; 2022.01.18.22 269 082
27. Tshwane district omicron variant patient profile-early features. https://www.samrc.ac.za/news/tshwane-district-omicron-variant-patient-profile-early-features (dostęp: 20.02.2022)
28. Ferguson N., Ghani A., Cori A. i wsp.: Report 49: Growth, population distribution and immune escape of Omicron in England. Imperial College London, December 16, 2021. https://www.imperial.ac.uk/mrc-global-infectious-disease-analysis/covid-19/report-49-Omicron/ (dostęp: 20.02.2022)
29. Ferguson N., Ghani A., Hinsley W. i wsp.: Report 50: Hospitalisation risk for Omicron cases in England. Imperial College London, December 22, 2021. https://www.imperial.ac.uk/mrc-global-infectious-disease-analysis/covid-19/report-50-Severity-Omicron/ (dostęp: 20.02.2022)
30. SARS-CoV-2 B.1.1.529 (Omicron) Variant – United States, December 1–8, 2021. MMWR Morb. Mortal. Wkly Rep., 2021; 70: 1731–1734
31. Brandal L.T., MacDonald E., Veneti L. i wsp.: Outbreak caused by the SARS-CoV-2 Omicron variant in Norway, November to December 2021. Euro Surveill., 2021; 26: pii=2 101 147
32. Wiersinga W.J., Rhodes A., Cheng A.C. i wsp.: Pathophysiology, transmission, diagnosis, and treatment of coronavirus disease 2019 (COVID-19): a review. JAMA, 2020; 324: 782–793
33. Blain H., Rolland Y., Benetos A. i wsp.: Atypical clinical presentation of COVID-19 infection in residents of a long-term care facility. Eur. Geriatr. Med., 2020; 11: 1085–1088
34. Umakanthan S., Sahu P., Ranade A.V. i wsp.: Origin, transmission, diagnosis and management of coronavirus disease 2019 (COVID-19). Postgrad. Med. J., 2020; 96: 753–758
35. Long B., Carius B.M., Chavez S. i wsp.: Clinical update on COVID-19 for the emergency clinician: Presentation and evaluation. Am. J. Emerg. Med., 2022; 54: 46–57
36. Mao L., Jin H., Wang M. i wsp.: Neurological manifestation of hospitalized patients with coronavirus disease 2019 in Wuhan, China. JAMA Neurol., 2020; 77: 683–690
37. Helms J., Kremer S., Merdji H. i wsp.: Neurologic features in severe SARS-CoV-2 infection. N. Engl. J. Med., 2020; 382: 2268–2270
38. Taquet M., Geddes J.R., Husain M. i wsp.: 6-month neurological and psychiatric outcomes in 236 379 survivors of COVID-19: a retrospective cohort study using electronic health records. Lancet Psychiatry, 2021; 8: 416–427
39. Rajpal S., Tong M.S., Borchers J. i wsp.: Cardiovascular magnetic resonance findings in competitive athletes recovering from COVID-19 infection. JAMA Cardiol., 2021; 6: 116–118
40. Kaafarani H.M.A., El Moheb M., Hwabejire J.O. i wsp.: Gastrointestinal complications in critically ill patients with COVID-19. Ann. Surg., 2020; 272: e61–e62
41. Honavar S.G. Code Mucor: guidelines for the diagnosis, staging and management of Rhino-Orbito-Cerebral Mucormycosis in the setting of COVID-19. Indian J. Ophthalmol., 2021; 69: 1361–1365
42. Lee R.A., Herigon J.C., Benedetti A. i wsp.: Performance of saliva, oropharyngeal swabs, and nasal swabs for SARS-CoV-2 molecular detection: a systematic review and meta-analysis. J. Clin. Microbiol., 2021; 59: e02 881-20
43. Ibrahimi N., Delaunay-Moisan A., Hill C. i wsp.: Screening for SARS-CoV-2 by RT-PCR: saliva or nasopharyngeal swab? Rapid review and meta-analysis. PLoS One, 2021; 16: e0 253 007
44. Sepulcri C., Dentone C., Mikulska M. i wsp.: The longest persistence of viable SARS-CoV-2 with recurrence of viremia and relapsing symptomatic COVID-19 in an immunocompromised patient – a case study. Open Forum Infect. Dis., 2021; 8: ofab217
45. Binnicker M.J. Can testing predict SARS-CoV-2 infectivity? The potential for certain methods to be surrogates for replication-competent virus. J. Clin. Microbiol., 2021; 59: e0 046 921
46. Jüni P., Baert S., Corbeil A. i wsp.: Use of rapid antigen tests during the omicron wave. Science Briefs of the Ontario COVID-19 Science Advisory Table, 2022; 3(56). https://doi.org/10.47 326/ocsat.2022.03.56.1
47. Bekliz M., Perez-Rodriguez F., Puhach O. i wsp.: Sensitivity of SARS-CoV-2 antigen-detecting rapid tests for Omicron variant. medRxiv, 2021.12.18.21 268 018
48. Jayk Bernal A., Gomes da Silva M.M., Musungaie D.B. i wsp.: Molnupiravir for oral treatment of Covid-19 in nonhospitalized patients. N. Engl. J. Med., 2022; 386: 509–520
49. Gottlieb R.L., Vaca C.E., Roger Paredes R. i wsp.: Early remdesivir to prevent progression to severe Covid-19 in outpatients. N. Engl. J. Med., 2022; 386: 305–315
50. Hammond J., Leister-Tebbe H., Gardner A. i wsp.: Oral nirmatrelvir for high-risk, nonhospitalized adults with Covid-19 [published online ahead of print, 2022 Feb 16]. N. Engl. J. Med., 2022; doi:10.1056/NEJMoa2 118 542
51. Weinreich D.M., Sivapalasingam S., Norton T. i wsp.: REGEN-COV antibody combination and outcomes in outpatients with Covid-19. N. Engl. J. Med., 2021; 385: e81
52. Kreuzberger N., Hirsch C., Chai K.L. i wsp.: SARS-CoV-2-neutralising monoclonal antibodies for treatment of COVID-19. Cochrane Database Syst. Rev., 2021; 2: 9: CD013 825
53. Aleem A., Akbar Samad A.B., Slenker A.K.: Emerging variants of SARS-CoV-2 and novel therapeutics against coronavirus (COVID-19). 2022 Jan 5. W: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL), StatPearls Publishing, 2022
54. Planas D., Saunders N., Maes P. i wsp.: Considerable escape of SARS-CoV-2 Omicron to antibody neutralization [published online ahead of print, 2021 Dec 23]. Nature. 2021; doi:10.1038/s41 586-021-04 389-z
55. Gupta A., Gonzalez-Rojas Y., Juarez E. i wsp.: Early treatment for Covid-19 with SARS-CoV-2 neutralizing antibody sotrovimab. N. Engl. J. Med., 2021; 385: 1941–1950
56. Ramakrishnan S., Nicolau D.V. Jr, Langford B. i wsp.: Inhaled budesonide in the treatment of early COVID-19 (STOIC): a phase 2, open-label, randomised controlled trial [published correction appears in Lancet Respir. Med., 2021; 9: 763–772
57. Horby P., Lim W.S., Emberson J.R. i wsp.: Dexamethasone in Hospitalized Patients with Covid-19. N. Engl. J. Med., 2021; 384: 693–704
58. Varikasuvu S.R., Thangappazham B., Vykunta A. i wsp.: COVID-19 and vitamin D (Co-VIVID study): a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Expert Rev. Anti Infect. Ther., 2022: 1–7. doi: 10.1080/14 787 210.2022.2 035 217. Epub ahead of print
59. Tang N., Bai H., Chen X. i wsp.: Anticoagulant treatment is associated with decreased mortality in severe coronavirus disease 2019 patients with coagulopathy. J. Thromb. Haemost., 2020; 18: 1094–1099
60. Ayerbe L., Risco C., Ayis S.: The association between treatment with heparin and survival in patients with Covid-19. J. Thromb. Thrombolysis, 2020; 50: 298–301
61. Lagevrio – Summary of Product Characteristics. https://www.gov.uk/government/publications/regulatory-approval-of-lagevrio-molnupiravir/summary-of-product-characteristics-for-lagevrio (dostęp: 20.02.2022)
62. Paxlovid – Summary of Product Characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/paxlovid-epar-product-information_pl.pdf (dostęp 20.02.2022)
63. Veklury – charakterystyka produktu leczniczego. https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/veklury-epar-product-information_pl.pdf (dostęp: 20.02.2022)
64. Beigel J.H., Tomashek K.M., Dodd L.E. i wsp.: Remdesivir for the treatment of Covid-19 – final report. N. Engl. J. Med., 2020; 383: 1813–1826
65. Flisiak R., Zarębska-Michaluk D., Berkan-Kawińska A. i wsp.: Remdesivir-based therapy improved the recovery of patients with COVID-19 in the multicenter, real-world SARSTer study. Pol. Arch. Intern. Med., 2021; 131: 103–110
66. Goldman J.D., Lye D.C.B., Hui D.S. i wsp.: Remdesivir for 5 or 10 days in patients with severe Covid-19. N. Engl. J. Med., 2020; 383: 1827–1837
67. Ronapreve – Summary of Product Characteristics. https://www.roche.pl/content/dam/rochexx/roche-pl/roche_poland_rwd/pl_PL/documents/SmPC/Ronapreve_300.pdf (dostęp: 20.02.2022)
68. Tomasiewicz K., Piekarska A., Stempkowska-Rejek J. i wsp.: Tocilizumab for patients with severe COVID-19: a retrospective, multi-center study. Expert Rev. Anti Infect. Ther., 2021; 19: 93–100
69. Flisiak R., Jaroszewicz J., Rogalska M. i wsp.: Tocilizumab improves the prognosis of COVID-19 in patients with high IL-6. J. Clin. Med., 2021; 10: 1583
70. RoActemra – charakterystyka produktu leczniczego. https://www.roche.pl/content/dam/rochexx/roche-pl/roche_poland_rwd/pl_PL/documents/SmPC/roactemra_koncentrat.pdf (dostęp: 20.02.2022)
71. Zarębska-Michaluk D., Jaroszewicz J., Rogalska M. i wsp.: Effectiveness of tocilizumab with and without dexamethasone in patients with severe COVID-19: a retrospective study. J. Inflamm. Res., 2021; 14: 3359–3366
72. Naik N.B., Puri G.D., Kajal K. i wsp.: High-dose dexamethasone versus tocilizumab in moderate to severe COVID-19 pneumonia: a randomized controlled trial. Cureus, 2021; 13: e20 353
73. Kinaret – charakterystyka produktu leczniczego. https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/kineret-epar-product-information_pl.pdf (dostęp: 20.02.2022)
74. Marconi V.C., Ramanan A.V., de Bono S. i wsp.: Efficacy and safety of baricitinib for the treatment of hospitalised adults with COVID-19 (COV-BARRIER): a randomised, double-blind, parallel-group, placebocontrolled phase 3 trial. Lancet Respir. Med., 2021; 9: 1407–1418
75. Olumiant – charakterystyka produktu leczniczego. https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/olumiant-epar-product-information_pl.pdf (dostęp: 20.02.2022)
76. Granholm A., Munch M.W., Myatra S.N. i wsp.: Dexamethasone 12 mg versus 6 mg for patients with COVID-19 and severe hypoxaemia: a pre-planned, secondary Bayesian analysis of the COVID STEROID 2 trial. Intensive Care Med., 2022; 48: 45–55
77. Wujtewicz M.A., Dylczyk-Sommer A., Aszkiełowicz A. i wsp.: COVID-19 – what should anaethesiologists and intensivists know about it? Anaesthesiol. Intensive Ther., 2020; 52: 34–41
78. Flisiak R.: Śmiertelność z powodu COVID-19, dane z bazy SARSTer. http://www.pteilchz.org.pl/wp-content/uploads/2021/01/%C5%9Bmiertelno%C5%9B%C4%87-w-Polsce-26-01-2021.pdf (dostęp: 20.02.2022)
79. Badulak J., Antonini M.V., Stead C.M. i wsp.: Extracorporeal membrane oxygenation for COVID-19: updated 2021 guidelines from the Extracorporeal Life Support Organization. ASAIO J., 2021; 67: 485–495
80. Smit C., Peeters M.Y.M., van den Anker J.N. i wsp.: Chloroquine for SARS-CoV-2: implications of its unique pharmacokinetic and safety properties. Clin. Pharmacokinet., 2020; 59: 659–669
81. WHO Solidarity Trial Consortium: Repurposed antiviral drugs for Covid-19 – Interim WHO Solidarity trial results. N. Engl. J. Med., 2021, 384: 497–511
82. Mancilla-Galindo J., García-Méndez J.Ó., Márquez-Sánchez J. i wsp.: All-cause mortality among patients treated with repurposed antivirals and antibiotics for COVID-19 in Mexico City: a real-world observational study. EXCLI J., 2021; 20: 199–222
83. OVERY Collaborative Group: Lopinavir-ritonavir in patients admitted to hospital with COVID-19 (RECOVERY): a randomized, controlled, open-label, platform trial. Lancet, 2020, 10 259: 1345–1352
84. Dabbous H.M., Abd-Elsalam S., El-Sayed M.H. i wsp.: Efficacy of favipiravir in COVID-19 treatment: a multi-center randomized study. Arch. Virol., 2021; 166: 949–954
85. Abdelnabi R., Foo C.S., Kaptein S.J.F. i wsp.: The combined treatment of molnupiravir and favipiravir results in a potentiation of antiviral efficacy in a SARS-CoV-2 hamster infection model. EbioMedicine, 2021; 72: 103 595
86. Amani B., Amani B., Zareei S. i wsp.: Efficacy and safety of arbidol (umifenovir) in patients with COVID-19: a systematic review and meta-analysis. Immun. Inflam. Dis., 2021; 9: 1197–1208
87. Ministerstwo Zdrowia: Wyniki badań klinicznych skuteczności amantadyny w leczeniu COVID-19. 12-02-2022. https://www.gov.pl/web/zdrowie/wyniki-badan-klinicznych-skutecznosci-amantadyny-w-leczeniu-covid-19 (dostęp: 20.02.2022)
88. López-Medina E., López P., Hurtado I.C. i wsp.: Effect of Ivermectin on time to resolution of symptoms among adults with mild COVID-19: a randomized clinical trial. JAMA, 2021, 325: 1426–1435
89. Ravikirti, Roy R., Pattadar C. i wsp.: Evaluation of ivermectin as a potential treatment for mild to moderate COVID-19: a double-blind randomized placebo controlled trial in Eastern India. J. Pharm. Pharm. Sci., 2021; 24: 343–350
90. RECOVERY Collaborative Group: Colchicine in patients admitted to hospital with COVID-19 (RECOVERY): a randomised, controlled, open-label, platform trial. Lancet Respir. Med., 2021; 9: 1419–1426
91. Tardif J.C., Bouabdallaoui N., L’Allier P.L. i wsp.: Colchicine for community-treated patients with COVID-19 (COLCORONA): a phase 3, randomised, double-blinded, adaptive, placebo-controlled, multicentre trial. Lancet Respir. Med., 2021; 9: 924–932
92. Chen J.S., Madel Alfajaro M., Chow R.D. i wsp.: Non-steroidal anti-inflammatory drugs dampen the cytokine and antibody response to SARS-CoV-2 infection. J. Virology, 2021; 95: e00 014-21
93. Khan F.A., Stewart I., Fabbri L. i wsp.: Systematic review and meta-analysis of anakinra, sarilumab, siltuximab and tocilizumab for COVID-19. Thorax, 2021; 76: 907–919
94. Backer V., Sjöbring U., Sonne J. i wsp.: A randomized, double-blind, placebo-controlled phase 1 trial of inhaled and intranasal niclosamide: a broad spectrum antiviral candidate for treatment of COVID-19. Lancet Reg. Health Eur., 2021; 4: 100 084
95. National Institute of Health: COVID-19 treatment guidelines. Clinical Spectrum of SARS-CoV-2 Infection. https://www.covid19treatmentguidelines.nih.gov/overview/clinical-spectrum/ (dostęp: 20.02.2022)
96. World Health Organization: A clinical case definition of post COVID-19 condition by a Delphi consensus. https://www.who.int/publications/i/item/WHO-2019-nCoV-Post_COVID-19_condition-Clinical_case_definition-2021.1 (dostęp: 20.02.2022)
97. Nalbandian A., Sehgal K., Gupta A. i wsp.: Post-acute COVID-19 syndrome. Nat. Med., 2021; 27: 601–615
98. Okarska-Napierała M., Ludwikowska K., Książyk J. i wsp.: Postępowanie z dzieckiem z wieloukładowym zespołem zapalnym powiązanym z Covid-19. Przegl. Pediatr., 2020; 49: 1–9
99. Niedziela J., Ochman M., Pudlo R. i wsp.: Post-COVID-19 complications in hospitalized and non-hospitalized patients: the Silesian Complications of the COVID-19 (SILCOV-19) Database. Pol. Arch. Intern. Med., 2022 – in press
100. The Royal Australian College of General Practitioners. Caring for patients with post–COVID-19 conditions. December 2021. https://www.racgp.org.au/clinical-resources/covid-19-resources/clinical-care/caring-for-patients-with-post-covid-19-conditions (dostęp: 20.02.2022)
101. Spyropoulos A.C., Anderson F.A. Jr, Fitzgerald G. i wsp.: Predictive and associative models to identify hospitalized medical patients at risk for VTE. Chest, 2011; 140: 706–714
102. Spyropoulos A.C., Levy J.H., Ageno W. i wsp.: Subcommittee on Perioperative, Critical Care Thrombosis, Haemostasis of the Scientific, Standardization Committee of the International Society on Thrombosis and Haemostasis. Scientific and Standardization Committee communication: clinical guidance on the diagnosis, prevention, and treatment of venous thromboembolism in hospitalized patients with COVID-19. J. Thromb. Haemost., 2020; 18: 1859–1865
103. Polack F.P., Thomas S.J., Kitchin N. i wsp.: Safety and efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 vaccine. N. Engl. J. Med., 2020; 383: 2603–2615
104. Comirnaty – summary of product characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/comirnaty-epar-product-information_pl.pdf (dostęp: 20.02.2022)
105. COVID-19 vaccine (Ad26.COV2-S [recombinant]) – summary of product characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/covid-19-vaccine-janssen-epar-product-information_en.pdf (dostęp: 20.02.2022)
106. Nuvaxovid – summary of product characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/nuvaxovid (dostęp: 20.02.2022)
107. Spikevax – summary of product characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/spikevax (dostęp: 20.02.2022)
108. Vaxzevria – summary of product characteristics. https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/vaxzevria-previously-covid-19-vaccine-astrazeneca (dostęp: 20.02.2022)
109. Rzymski P., Pazgan-Simon M., Simon K. i wsp.: Clinical characteristics of hospitalized COVID-19 patients who received at least one dose of COVID-19 vaccine. Vaccines, 2021; 9: 781
110. Komunikat nr 21 Ministra Zdrowia w sprawie dawki przypominającej (czwartej) dla osób zaszczepionych dawką dodatkową przeciw COVID-19. https://www.gov.pl/web/zdrowie/komunikat-nr-21-ministra-zdrowia-w-sprawie-dawki-przypominajacej-czwartej-dla-osob-zaszczepionych-dawka-dodatkowa-przeciw-covid-19 (dostęp: 20.02.2022)
111. Radan A.-P., Baud D., Favre G. i wsp.: Low placental weight and altered metabolic scaling after severe acute respiratory syndrome coronavirus type 2 infection during pregnancy: a prospective multicentric study. Clin. Microbiol. Infect. – in press. https://doi.org/10.1016/j.cmi.2022.02.003
112. Halasa N.B., Olson S.M., Staat M.A. i wsp.: Effectiveness of maternal vaccination with mRNA COVID-19 vaccine during pregnancy against COVID-19-associated hospitalization in infants aged <6 months –17 states, July 2021–January 2022. MMWR, 2022; 71: 264–270
113. Planas D., Saunders N., Maes P. i wsp.: Considerable escape of SARS-CoV-2 Omicron to antibody neutralization. Nature, 2021; 10.1038/s41 586-021-04 389-z
114. Fact sheet for healthcare providers: emergency use authorisation for Evusheld. https://www.fda.gov/media/154 701/download (dostęp: 20.02.2022)

Zalecenia dotyczące postępowania w zakażeniach SARS-CoV-2 Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych z 23 lutego 2022 roku - strona 2