Skuteczność rzeczywista dawki przypominającej szczepienia przeciwko COVID-19 – podsumowanie EMA i ECDC

Tłumaczyła Małgorzata Ściubisz

Europejska Agencja Leków (EMA) oraz European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) wydały wspólne stanowisko w sprawie czwartej dawki szczepienia przeciwko COVID-19. Obie instytucje wskazały, że aktualnie nie ma danych przemawiających za rozpoczęciem populacyjnych szczepień kolejną dawką przypominającą (p. Stanowisko EMA i ECDC ws. czwartej dawki szczepienia przeciwko COVID-19). Poniżej przedstawimy podsumowanie najważniejszych danych naukowych dotyczących skuteczności rzeczywistej (efektywności) dawki przypominającej szczepienia przeciwko COVID-19 przygotowane przez ekspertów EMA i ECDC.

Skuteczność rzeczywista szczepionek oraz ich wpływ na zachorowalność i umieralność z powodu COVID-19

1. Szybkie opracowanie szczepionek i rozpoczęcie powszechnych programów szczepień pozwoliło ograniczyć chorobowość i umieralność z powodu COVID-19. Szacuje się, że w Europejskim Regionie WHO do listopada 2021 roku dzięki szczepieniom udało się zapobiec 470 000 zgonów z powodu COVID-19 w populacji osób w wieku ≥60 lat.
2. Liczba zachorowań na COVID-19 o ciężkim przebiegu zmniejszyła się dodatkowo po rozpoczęciu szczepienia dawką przypominającą.
3. Skuteczność rzeczywista aktualnie dostępnych szczepionek w zapobieganiu zakażeniom wariantem Omikron jest mniejsza niż wobec zakażeń wywołanych poprzednimi wariantami SARS-CoV-2, jednak szczepionki nadal zapewniają dużą ochronę przed zachorowaniami na COVID-19 o ciężkim przebiegu oraz hospitalizacjom i zgonom z jej powodu we wszystkich grupach wiekowych.

Zmniejszanie się skuteczności szczepionek wobec zachorowań na COVID-19 o ciężkim przebiegu

1. Szacuje się, że skuteczność pierwszej dawki przypominającej szczepienia przeciwko COVID-19 jest duża i w okresie do 2–3 miesięcy wynosi ok. 8–90% w zapobieganiu chorobie o ciężkim przebiegu i wymagającej hospitalizacji. Po upływie ≥4 miesięcy ochrona ta nieznacznie się zmniejsza.
   • W badaniu przeprowadzonym w Finlandii w populacji osób w wieku ≥70 lat – w okresie krążenia wariantu Omikron – wykazano, że po podaniu trzeciej dawki (pierwszej przypominającej) skuteczność szczepienia przeciwko COVID-19 wyniosła 96% (95% CI: 95–97), utrzymywała się przez okres do 2 miesięcy i była podobna w przypadku szczepienia w schemacie homologicznym i heterologicznym. Skuteczność wobec zachorowań wymagających przyjęcia na oddział intensywnej terapii (OIT) była jeszcze większa. W okresie od stycznia 2022 roku oszacowano, że skuteczność szczepienia preparatem Comirnaty w schemacie podstawowym (2 dawki) wyniosła 91% (95% CI: 79–96) w okresie do 3 miesięcy oraz 76% (95% CI: 56–86) w okresie od 6 miesięcy, natomiast skuteczność szczepienia pierwszą dawką przypominają wyniosła 95% (95% CI: 94–97) w okresie do 2 miesięcy.
   • W badaniu przeprowadzonym w Czechach wykazano, że skuteczność dawki przypominającej szczepionki Comirnaty w zapobieganiu hospitalizacjom z powodu COVID-19 wywołanej wariantem Omikron wyniosła 86% (95% CI: 84–89), ale po upływie ≥75 dni zmniejszyła się do 79% (95% CI: 74–82). Skuteczność w zapobieganiu zachorowaniom na COVID-19 wymagającej tlenoterapii wyniosła 90% (95% CI: 87–92), ale po upływie ≥75 dni zmniejszyła się do 85% (95% CI: 80–88). Podobnie, skuteczność wobec zachorowań wymagających hospitalizacji na OIT wyniosła 83% (95% CI: 75–89) ale po upływie ≥75 dni zmniejszyła się do 60% (95% CI: 37–74).
   • W badaniu kliniczno-kontrolnym przeprowadzonym w Katarze oceniono odporność po zakażeniu SARS-CoV-2, skuteczność szczepionek przeciwko COVID-19 oraz tzw. odporność hybrydową (w wyniku szczepienia ozdrowieńców) po podaniu dawki przypominającej. Skuteczność szczepienia przypominającego w zapobieganiu hospitalizacjom i zgonom z powodu COVID-19 wyniosła ponad 90% zarówno dla preparatu Comirnaty, jak i Spikevax. Autorzy wyciągnęli wniosek, że tzw. odporność hybrydowa, powstająca w wyniku szczepienia ozdrowieńców, zapewnia najsilniejszą ochronę zarówno przeciwko podwariantowi BA.1, jak i BA.2 Omikron oraz że szczepienie wzmacnia odporność nabytą w wyniku wcześniejszego zakażenia.
   • W badaniu przeprowadzonym w populacji dorosłych w USA wykazano, że w okresie krążenia wariantu Omikron, skuteczność szczepienia przeciwko COVID-19 w zapobieganiu hospitalizacjom z jej powodu wyniosła 91% w okresie do 2 miesięcy po podaniu dawki przypominającej i zmniejszyła się do 78% po upływie >4 miesięcy.
   • W populacji osób w wieku ≥18 lat w USA przeprowadzono również badanie kliniczno-kontrolne, w którym oceniono skuteczność szczepionek mRNA w zapobieganiu najcięższym postaciom COVID-19, tj. wymagającej inwazyjnego mechanicznego wspomagania oddychania i zakończonej zgonem. Oszacowano, że skuteczność szczepienia była duża i wynosiła 90%. W dodatkowej analizie wykazano, że skuteczność szczepienia była podobna o osób w każdym wieku, jednak znacznie się zmniejszała w zależności od stanu zdrowia – u osób immunokompetentnych wyniosła 92%, natomiast u osób z niedoborami odporności ¬wyniosła 74%. Oznacza to, że dużą skuteczność preparatów mRNA można uzyskać u ogólnie zdrowych osób.
   • W populacyjnym badaniu kohortowym przeprowadzonym w Danii oceniono skuteczność szczepienia w zapobieganiu COVID-19 wymagającej hospitalizacji. Oszacowano, że skuteczność dawki przypominającej preparatu Comirnaty wyniosła 88,8% (95% CI: 87,3–90,1), po 4 miesiącach zmniejszyła się do 79% (95% CI: 76,5–81,3), a po >4 miesiącach do 66,2% (95% CI: 61,1–70,7). Dla szczepionki Spikevax skuteczność wyniosła 90,2% (95% CI: 87,3–92,5), po 4 miesiącach zmniejszyła się do 83,6% (95% CI: 77,7–88), a po >4 miesiącach do 77,3% (95% CI: 63,1–86,1).
   • W innym badaniu zauważono, że przy ogólnie łagodniejszym przebiegu COVID-19 wywołanej wariantem Omikron, ich przypadkowe uwzględnienie w danych dotyczących hospitalizacji zmniejszało szacowaną skuteczność szczepienia wobec cięższych zachorowań. Bardziej precyzyjna analiza wykazała, że skuteczność dawki przypominającej w zapobieganiu hospitalizacjom z powodu COVID-19 była duża (do 96%), zwłaszcza u osób starszych należących do grupy ryzyka ciężkiego przebiegu tej choroby. Istnieją jednak dowody wskazujące na nieznaczne zmniejszenie się ochrony poszczepiennej po 3–4 miesiącach od podania dawki przypominającej.
2. W związku z ekspozycją dużej części populacji na wariant Omikron SARS-CoV-2, tzw. odporność hybrydowa, powstająca po potwierdzonym zakażeniu SARS-CoV-2 i szczepieniu w pełnym schemacie, prawdopodobnie będzie odgrywać coraz większą rolę w ochronie przed COVID-19 na poziomie populacyjnym. W obecnej sytuacji odporność hybrydowa po trzech dawkach szczepionki zapewni dodatkową ochronę populacyjną.

Skuteczność rzeczywista i bezpieczeństwo drugiej dawki przypominającej szczepionek mRNA

1. Skuteczność drugiej dawki przypominającej oceniano głównie w badaniach obejmujących wybrane populacje, uznawane za należące do grupy ryzyka ciężkiego przebiegu COVID-19. Dane są ograniczone i dotyczą tylko wariantu Omikron. Skuteczność czwartej dawki (drugiej przypominającej) w zapobieganiu zakażeniu SARS-CoV-2 utrzymywała się przez kilka tygodni po szczepieniu, a następnie szybko zmniejszała się wraz z upływem czasu. Wstępne dane z Izraela wskazują, że w okresie do 10 tygodni podanie czwartej dawki, w porównaniu ze szczepieniem tylko trzema dawkami, zmniejsza ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19 i zgonu z jej powodu. Dotyczy to jednak populacji, w których już teraz notuje się małą częstość ciężkich przypadków COVID-19, co skutkuje niewielkim zmniejszeniem ich bezwzględnej liczby.
   • W badaniu bez randomizacji, przeprowadzonym metodą próby otwartej w okresie dominacji wariantu Omikron w Izraelu, oceniono immunogenność, bezpieczeństwo i skuteczność czwartej dawki szczepionki Comirnaty lub Spikevax podawanej ≥4 miesiące po trzeciej dawce Comirnaty pracownikom opieki zdrowotnej. U wszystkich uczestników, w ramach aktywnego nadzoru, co tydzień wykonywano badanie w kierunku zakażenia SARS-CoV-2. Wyniki tego małego badania interwencyjnego wskazują, że podanie czwartej dawki szczepionki nie ujawniło nowych ciężkich zdarzeń niepożądanych i ponownie wzbudzało silną odpowiedź humoralną, taką jak obserwowano po podaniu trzeciej dawki (do badania kwalifikowano niemal wyłącznie osoby obciążane największym ryzykiem zakażenia [ze stężeniem przeciwciał IgG <40. centyla]). Zakażenia z przełamania, niemal wyłącznie bezobjawowe, były bardzo częste i dlatego nie ustalono skuteczności szczepienia w ich zapobieganiu (oszacowano ją na 10–30%, ale wynik były statystycznie nieistotny). Nie ma danych, które wskazywałyby na korzyści z podania czwartej dawki zdrowym, młodszym dorosłym.
   • W badaniu obserwacyjnym (opublikowanym jako preprint) przeprowadzonym w Izraelu w okresie dominacji wariantu Omikron, w którym wykorzystano dane zbierane w czasie realizacji powszechnych szczepień, wykazano, że osoby w wieku 60–100 lat, w tym osoby z przewlekłymi chorobami współistniejącymi, którym czwartą dawkę szczepionki podano ≥4 miesiące po trzeciej, były obciążone mniejszym ryzykiem zgonu z powodu COVID-19 niż osoby zaszczepione tylko trzema dawkami (bezwzględne zmniejszenie ryzyka oszacowano na 0,07%). Podobnie, w badaniu kliniczno-kontrolnym typu test-negative design przeprowadzonym w Izraelu (opublikowanym jako preprint) wykazano, że podanie drugiej dawki przypominającej osobom w wieku ≥60 lat, w porównaniu ze szczepieniem trzema dawkami, w okresie do 9 miesięcy zmniejszało ryzyko zachorowania na COVID-19 o ciężkim przebiegu (wymagającej hospitalizacji lub zakończonej zgonem) o 73%. Jednak ogólnie ciężkie przypadki COVID-19 rzadko występowały w obu grupach (<1%), a skuteczność czterech dawek, w porównaniu z trzema, wydawała się zmniejszać wraz z upływem czasu. W obu badaniach wyniki skorygowano o wiek, płeć, status społeczno-ekonomicznego, obecność chorób współistniejących i tygodnia kalendarzowego, w którym wykonano test w kierunku zakażenia.
   • W innym badaniu przeprowadzonym w Izraelu, obejmującym populację 1,3 mln osób w wieku ≥60 lat, oceniono skuteczność rzeczywistą czwartej dawki szczepionki Comirnaty w zapobieganiu zakażeniu SARS-CoV-2 i zachorowaniom na COVID-19 o ciężkim przebiegu. Wykazano w nim, że w okresie 4 tygodni u osób zaszczepionych czwarta dawką, w porównaniu z osobami zaszczepionymi trzema dawkami, ryzyko zakażenia było 2-krotnie mniejsze, a ryzyko zachorowania na COVID-19 o ciężkim przebiegu było 3,5-krotnie mniejsze. Po kolejnych tygodniach skuteczność czwartej dawki w zapobieganiu zakażeniom zmniejszała się, natomiast wobec zachorowań o ciężkim przebiegu utrzymywała się do w krótkim okresie obserwacji, do 6 tygodni.
2. Zjawisko zmniejszania się skuteczności drugiej dawki przypominającej wraz z upływem czasu nie zostało jeszcze dostatecznie ocenione z powodu krótkiego okresu obserwacji. Aktualne dostępne badania o charakterze obserwacyjnym są obarczone wieloma ograniczeniami, w tym obecnością czynników zakłócających.
3. Pomimo stosunkowo niewielkiej ilości danych dotyczących bezpieczeństwa, po podaniu drugiej dawki przypominającej nie ujawniono żadnych niepokojących sygnałów dotyczących bezpieczeństwa, a podobne wyniki otrzymano we wszystkich badaniach. EMA będzie nadal ściśle monitorować bezpieczeństwo podawania drugiej dawki przypominającej.