Skróty: POZ – podstawowa opieka zdrowotna
Pytanie 1. Czy w Polsce istnieją jakiekolwiek przepisy prawne określające zakres ewentualnych badań pomocniczych (laboratoryjne, obrazowe itp.), które lekarz musi wykonać w celu wykluczenia potencjalnych przeciwwskazań do szczepień obowiązkowych wymienionych w Charakterystyce Produktu Leczniczego (ChPL) poszczególnych preparatów? Czy szczegółowe zasady kwalifikacji lekarskiej do szczepień są problemem prawnym czy domeną aktualnej wiedzy medycznej?
Lekarz powinien przeprowadzić kwalifikację pacjenta do szczepienia z należytą starannością, opierając się na aktualnej wiedzy medycznej,1 czyli zgodnie z wytycznymi, zaleceniami towarzystw naukowych i wiarygodnymi danymi naukowymi. Prawnie wymaganym elementem lekarskiej kwalifikacji do szczepień obowiązkowych jest uzyskanie ustnej lub pisemnej informacji na temat uwarunkowań zdrowotnych mogących stanowić przeciwwskazanie do szczepienia od osoby, która sprawuje prawną pieczę nad dzieckiem, albo opiekuna faktycznego,2 czyli tzw. danych z wywiadu.
Żaden przepis prawny nie określa wiążącego katalogu badań pomocniczych, jakie należy wykonać w ramach lekarskiego badania kwalifikacyjnego pacjenta przed szczepieniem – takich postanowień nie ma zarówno w ustawie o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi,3 jak i w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie szczepień obowiązkowych.4 Nie obowiązuje żadne inne rozporządzenie Ministra Zdrowia regulujące standard organizacyjny postępowania przy kwalifikacji do szczepień ochronnych (np. na wzór katalogu badań diagnostycznych wykonywanych w opiece okołoporodowej), nie ma również innych prawnie wiążących lekarza wskazań do wykonania dodatkowych badań profilaktycznych ponad badania przesiewowe objęte tzw. bilansem zdrowia dzieci i młodzieży w ramach świadczeń gwarantowanych w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej (POZ)5.
Aktualnie w ramach POZ nie są finansowane ze środków publicznych laboratoryjne badania profilaktyczne u dzieci zdrowych, u których nie stwierdza się określonych czynników ryzyka6 (inaczej niż u dorosłych, np. w ramach tzw. programu 40+ lub profilaktyki chorób układu krążenia). Oznaczenie stężenia białka C-reaktywnego (CRP) za pomocą szybkiego testu ilościowego, który jest finansowany z NFZ w ramach budżetu powierzonego, u dzieci do ukończenia 6. roku życia nie ma charakteru badania przesiewowego. Przeprowadza się go w celu rozpoznania chorób podejrzewanych przez lekarza na podstawie objawów obserwowanych u pacjenta.
Pytanie 2. Czy lekarz postępuje niezgodnie z prawem, jeśli nie wykonuje badań laboratoryjnych w celu wykluczenia przeciwwskazań do szczepień obowiązkowych, które nie są uzasadnione medycznie (aktualne, wiarygodne i obowiązujące wytyczne, wiarygodne dane naukowe, opinie ekspertów)?
Biorąc pod uwagę powyższe (p. pyt. 1), w aktualnym stanie prawnym lekarz nie łamie prawa, gdy nie wykonuje profilaktycznych badań laboratoryjnych u zdrowych dzieci w celu wykluczenia przeciwwskazań do szczepień obowiązkowych, jeśli takie badania nie są uzasadnione medycznie stanem klinicznym pacjenta (p. Czy podczas kwalifikacji dziecka do szczepienia zaleca się wykonywanie wybranych badań diagnostycznych?). Temat wymaganych elementów badania kwalifikacyjnego do szczepienia poruszono także we wspólnym stanowisku Prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej i Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie przypadków odmowy poddania się obowiązkowemu szczepieniu ochronnemu (p. Stanowisko Prezesa NRL i GIS z dnia 23 stycznia 2020 r. w sprawie przypadków odmowy poddania się szczepieniom obowiązkowym).7
Pytanie 3. Co odpowiedzieć rodzicom, którzy zarzucają lekarzowi łamanie prawa, ponieważ nie zleca ich dziecku dodatkowych badań w celu wykluczenia przeciwwskazań do szczepienia?
Rodziców żądających od lekarza wykonania badań laboratoryjnych w celu wykluczenia przeciwwskazań do szczepień obowiązkowych należy poinformować o braku uzasadnionych medycznie podstaw do ich zlecenia i braku finansowania ze środków publicznych w warunkach POZ profilaktycznych badań laboratoryjnych u zdrowych dzieci. Jeżeli lekarskie badanie kwalifikacyjne daje podstawy do długotrwałego odroczenia obowiązkowego szczepienia ochronnego, lekarz kieruje osobę objętą obowiązkiem szczepienia ochronnego na konsultację specjalistyczną.8
Przypisy:
1. Art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r., poz. 1516 z późn. zm.)2. Na podstawie § 10 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2023 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz. U. z 2023 r., poz. 2077)
3. art. 17 ust. 2 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r., poz. 1284 z późn. zm.)
4. § 10 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2023 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz. U. z 2023 r., poz. 2077)
5. Cz. III załącznika nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 września 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r., poz. 1427)
6. Przykład: diagnostyczne badania laboratoryjne u dzieci i młodzieży biorących udział we współzawodnictwie sportowym wykonywane na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 lipca 2016 r. w sprawie kwalifikacji lekarzy uprawnionych do wydawania zawodnikom orzeczeń lekarskich o stanie zdrowia oraz zakresu i częstotliwości wymaganych badań lekarskich niezbędnych do uzyskania tych orzeczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2020 r., poz. 812).
7. Prezes NRL i Główny Inspektor Sanitarny ws przypadków odmowy poddania się obowiązkowemu szczepieniu ochronnemu. https://nil.org.pl/biuro-prasowe/informacje-prasowe/ (dostęp: 01.03.2024)
8. Na podstawie art. 17 ust. 5 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r., poz. 1284 z późn. zm.)
