Long-COVID-19 u dzieci i młodzieży

Tłumaczył dr n. med. Dariusz Stencel

Skróty: COVID-19 (coronavirus disease) – choroba spowodowana przez SARS-CoV-2, SARS-CoV-2 (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2) – koronawirus zespołu ostrej niewydolności oddechowej 2

Translated from Current Opinion in Infectious Diseases Vol. 35 (5), Stephenson Terencea, Shafran Roza, Ladhani Shamez N., Long COVID in children and adolescents: 461–467; doi: 10.1097/QCO.0000000000000854. Copyright © 2022 The Authors, with permission from Wolters Kluwer Health, Inc. Wolters Kluwer and its Societies take no responsibility for the accuracy of the translation from the published English original and are not liable for any errors which may occur.

Wprowadzenie

Koronawirus zespołu ostrej niewydolności oddechowej 2 (SARS-CoV-2) jest wirusem RNA wywołującym chorobę koronawirusową 2019 (COVID-19). Przedłużającą się objawową postać COVID-19 i zespół pokowidowy (post-COVID-19 syndrome) określa się jako long-COVID-19, choć stosuje się też inne terminy, takie jak: stan po COVID-19 (post-COVID-19 condition) lub następstwa zdrowotne po przechorowaniu COVID-19 (postacute sequelae of COVID-19 – PASC), a w USA również long haulers. W niniejszym przeglądzie zastosowano określenie long-COVID-19, które jest używane w przestrzeni publicznej, przez personel medyczny oraz w celu przeszukiwania piśmiennictwa i w przeglądach systematycznych.

Nie opracowano badania diagnostycznego pozwalającego rozpoznać long-COVID-19 ani nie uzgodniono międzynarodowej definicji tej choroby u dzieci. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zdefiniowała przypadek zespołu pokowidowego u dorosłych jako: „Stan, który występuje u osób z prawdopodobnym lub potwierdzonym zakażeniem SARS-CoV-2 (zwykle 3 mies. od zachorowania), utrzymuje się przez ≥2 miesiące i nie można go wyjaśnić w inny sposób. Do typowych objawów należą: zmęczenie, duszność, zaburzenia funkcji poznawczych i inne, które mają wpływ na codzienne funkcjonowanie. Objawy mogą się pojawiać na nowo po początkowym wyzdrowieniu z ostrej postaci COVID-19 lub utrzymywać się po chorobie. Z czasem objawy mogą również zmieniać nasilenie lub nawracać”.¹

Z kolei według brytyjskiego National Institute for Health and Clinical Excellence (NICE) na zespół pokowidowy u dorosłych wskazują: „Objawy podmiotowe i przedmiotowe, które rozwijają się w trakcie lub po COVID-19, utrzymują się przez >12 tygodni i nie wynikają z innej choroby. Zwykle przebiega z zespołem objawów, często nakładających się na siebie, które z czasem mogą się zmieniać i wpływać na każdy układ w organizmie. Rozpoznanie zespołu pokowidowego można rozważać przed upływem 12 tygodni, równocześnie z diagnostyką w kierunku alternatywnej choroby podstawowej”.²

Co wiedzieliśmy w 2020 roku?

Prawie rok po wybuchu pandemii SARS-CoV-2, w grudniu 2020 roku, złożyliśmy do National Institute for Health and Care Research/UK Research and Innovation (NIHR/UKRI) wniosek o dofinansowanie badania nad long-COVID-19 u dzieci i młodzieży w wieku <18 lat. W tamtym czasie wiedza na temat obrazu klinicznego, czynników ryzyka, progresji lub następstw long-COVID-19 u dzieci była bardzo ograniczona. Do czynników ryzyka ciężkiego przebiegu COVID-19 we wszystkich grupach wiekowych należały: otyłość, przewlekłe choroby towarzyszące, trudności w uczeniu się i zaburzenia neurologiczne, problemy ze zdrowiem psychicznym i przynależność do mniejszości etnicznej. Nie było jednak wiadomo, czy dzieci i młodzież w wieku <18 lat również są obciążone większym ryzykiem long-COVID-19. Na podstawie wcześniejszych doświadczeń klinicznych z innymi przewlekającymi się zespołami powirusowymi postawiliśmy hipotezę, że prawdopodobnie najbardziej narażone na long-COVID-19 będą raczej nastolatki niż młodsze dzieci. Opis serii przypadków opublikowany przez Ludvigssona³ wskazuje, że mediana wieku 5 pacjentów z objawami utrzymującymi się przez >6 miesięcy wynosi 12 lat, a depresja, niepokój i zmęczenie mogą występować u nastolatków także po przebyciu innych chorób wirusowych, w tym grypy. Dostępne dane sugerują również, że w populacji dorosłych long-COVID-19 częściej występuje u kobiet z 2 dominującymi grupami objawów: (1) ze strony układu oddechowego: kaszel i duszność oraz zmęczenie i ból głowy, (2) ze strony różnych narządów, takich jak mózg, przewód pokarmowy i serce.⁴ Nasze doświadczenie i szerszy przegląd piśmiennictwa wskazują, że zarówno u dorosłych, jak i dzieci w wieku <18 lat wiele różnych stanów przewlekłych może zwiększać ryzyko pogorszenia zdrowia psychicznego po przebyciu ostrej choroby, dlatego celem ich badania była analiza problemów w zakresie zdrowia fizycznego i psychicznego utrzymujących się po zakażeniu SARS-CoV-2.⁵

Co wiedzieliśmy rok później?

W listopadzie 2021 roku opublikowaliśmy przegląd systematyczny piśmiennictwa z metaanalizą badań dotyczących long-COVID-19 u dzieci.^6** W analizie uwzględniono badania obejmujące dzieci i młodzież w wieku <18 lat z potwierdzonym lub prawdopodobnym COVID-19, u których stwierdzano utrzymywanie się objawów zdefiniowanych przez autorów poszczególnych badań. Aby móc uogólnić wyniki, z analizy wyłączono badania, w których wszyscy uczestnicy byli hospitalizowani na oddziale intensywnej terapii (OIT).

Piśmiennictwo przeszukano za okres do lipca 2021 roku. Do analizy zakwalifikowano 22 badania, w tym 15 badań kohortowych, 6 przekrojowych i 1 opis przypadków, obejmujące łącznie 23 141 dzieci i nastolatków.^3,7-27 Mediana czasu obserwacji wynosiła 125 dni (przedział międzyćwiartkowy [IQR]: 99–231). W 8 badaniach grupy kontrolne dobrano z populacji ogólnej. Liczba uczestników wynosiła od 5 (oryginalne badanie Ludvigssona³) do 6804, łącznie 23 141 dzieci i młodzieży w wieku <18 lat (mediana: 109), w 11 badaniach uczestniczyło <100 osób. We wszystkich badaniach następstwa oceniano po >4 tygodniach od zakażenia (zakres: 28–324 dni), przy czym w 15 badaniach po >12 tygodniach. We wszystkich badaniach odnotowano łącznie 101 różnych objawów, z czego 46 w ≥2 badaniach i 32 objawy w ≥3 badaniach. Ogółem większość zgłaszanych przewlekających się objawów występowała z podobną częstością u pacjentów z dodatnim wynikiem badania w kierunku zakażenia SARS-CoV-2 i w grupach kontrolnych. Wyniki tego przeglądu systematycznego podkreśliły krytyczne znaczenie grupy kontrolnej w badaniach dotyczących zakażenia SARS-CoV-2 u dzieci i młodzieży.

U dużego odsetka dzieci i młodzieży z grupy kontrolnej w największym badaniu²⁵ 3 miesiące po wykonaniu testu w kierunku SARS-CoV-2 obserwowano ≥1 objaw przewlekły (53,3% w grupie kontrolnej vs 66,5% w grupie z potwierdzonym zakażeniem SARS-CoV-2). U 30,3% dzieci i młodzieży z dodatnim wynikiem testu PCR i 16,2% z ujemnym wynikiem PCR (grupa kontrolna) stwierdzono ≥3 objawy przewlekłe, a odpowiednio u 13,4 i 6,4% stwierdzono ≥5 objawów. U pacjentów z dodatnim wynikiem testu PCR najczęściej obserwowano: zmęczenie (39%), ból głowy (23,2%) i duszność (23,4%), a u pacjentów z ujemnym wynikiem testu PCR (grupa kontrolna): zmęczenie (24,4%), ból głowy (14,2%) i inne nieswoiste objawy (15,8%). Wiele objawów somatycznych częściej obserwowano u dzieci i młodzieży z potwierdzonym zakażeniem SARS-CoV-2, jednak ich zdrowie psychiczne, samopoczucie i częstość zmęczenia były podobne jak w grupie kontrolnej i populacji ogólnej w okresie przed pandemią. Należy podkreślić, że około 40% pacjentów z obu grup odczuwało zmartwienie, smutek lub czuło się nieszczęśliwym, co zgadza się z wynikami ankiet dotyczących zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w wieku <18 lat podczas pandemii wypełnianych przez rodziców.²⁸ Podkreśla to ogólny wpływ pandemii, zamykania szkół i izolacji społecznej na zdrowie psychiczne i samopoczucie u dzieci i młodzieży, niezależnie od statusu zakażenia SARS-CoV-2.

W metaanalizie wykazano kilka niewielkich, ale istotnych różnic między pacjentami zakażonymi SARS-CoV-2 a grupą kontrolną dotyczących ogólnego ryzyka niektórych przewlekających się objawów, takich jak trudności poznawcze (3%), ból głowy (5%), utrata węchu (8%), ból gardła (2%) i ból oczu (2%). Różnice te nie dotyczyły natomiast bólu brzucha, kaszlu, zmęczenia, bólu mięśni, bezsenności, biegunki, gorączki, zawrotów głowy lub duszności. Łączna częstość objawów po przechorowaniu COVID-19 wahała się od 15% (biegunka) do 47% (zmęczenie). Częstość wszystkich objawów, z wyjątkiem kaszlu, zwiększała się wraz z wiekiem dziecka.

Brak uzgodnionej definicji long-COVID-19 utrudnił ocenę rozpowszechnienia tej choroby wśród dzieci i młodzieży. Wykorzystując metodę uzgadniania konsensusu Delphi, zaproponowaliśmy definicję long-COVID-19²⁹ u dzieci i młodzieży w wieku <18 lat dostosowaną do definicji przypadku według WHO u dorosłych, określając ją jako: „Stan u dzieci i młodzieży w wieku <18 lat z potwierdzonym zakażeniem SARS-CoV-2 w wywiadzie, przebiegający z ≥1 objawem somatycznym utrzymującym się przez ≥12 tygodni po wykonaniu testu w kierunku zakażenia SARS-CoV-2, którego nie można wyjaśnić inną przyczyną. Objawy mają wpływ na codzienne funkcjonowanie, mogą utrzymywać się po chorobie lub pojawiać się na nowo, a także z czasem się zmieniać lub nawracać”. Uważamy, że ta definicja jest postępem i ma kluczowe znaczenie dla porównywania wyników badań naukowych zaplanowanych na przyszłość, w których należy również uwzględnić odpowiednią grupę kontrolną.

W celu oszacowania zakresu częstości przewlekłych objawów związanych z zakażeniem SARS-CoV-2 przeprowadzono analizę wrażliwości.²⁵ W Wielkiej Brytanii u 1,8–14% spośród 234 803 nastolatków, u których w okresie od września 2020 roku do marca 2021 roku potwierdzono zakażenie SARS-CoV-2, stwierdzono ≥3 objawy somatyczne związane z zakażeniem SARS-CoV-2, a u 0,9–7% – ≥5 objawów somatycznych.

Na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego w losowo wybranych gospodarstwach domowych Brytyjski Office for National Statistics (ONS) oszacował, że w Anglii long-COVID-19 doświadczyło 0,51% osób w wieku 12–16 lat i 1,21% osób w wieku 17–24 lat (przypadki o dowolnym czasie trwania zgłaszane samodzielnie przez respondentów, tj. bez określonej definicji przypadku), co odpowiada łącznie 31 080 nastolatkom w wieku 11–17 lat w całej Wielkiej Brytanii.³⁰

Po zastosowaniu dokładniejszej definicji przypadku long-COVID-19 i włączeniu do badań odpowiednich grup kontrolnych szacowana częstość tego zaburzenia zaczęła się stopniowo zmniejszać.³¹ Na przykład w porównaniu z kwietniem 2021 roku, kiedy według ONS częstość long-COVID-19 u dzieci w szkołach podstawowych wynosiła 7,4%, a u nastolatków w szkołach średnich – 8,2%, we wrześniu 2021 roku wartości te skorygowano odpowiednio do 3,3% (95% CI: 2,5–4,5) i 4,6% (95% CI: 3,5–6). Co ważne, w nowszych analizach ONS częstość long-COVID-19 w odpowiednio dobranej grupie kontrolnej dzieci była podobna, mimo że prawdopodobnie nigdy nie chorowały one na COVID-19, i wyniosła 3,6% (95% CI: 2,7–4,8) oraz 2,9% (95% CI: 2,1–4), odpowiednio w populacji dzieci w szkołach podstawowych i średnich.

Co wiemy aktualnie?

Od czasu przeprowadzenia przeglądu systematycznego piśmiennictwa obejmującego 22 badania opublikowano ≥14 kolejnych analiz dotyczących przewlekłego utrzymywania się objawów po COVID-19 u dzieci i młodzieży w wieku <18 lat.^6** Jednak tylko w 4 badaniach uwzględniono grupę kontrolną,^32-35* a w pozostałych 10 jej nie było.^36-45 Wnioski z nowszych badań pokrywają się z najważniejszymi wnioskami z pierwotnego przeglądu systematycznego. Najczęstszym objawem przewlekłym ponownie było zmęczenie, ból głowy i duszność. W największym badaniu,^35* w grupie kontrolnej utworzonej przez dzieci i nastolatków także stwierdzono częste występowanie objawów przewlekłych (33,6% w grupie kontrolnej vs 43,7% u dzieci i młodzieży z potwierdzonym zakażeniem w wywiadzie).

Trzy duże badania przeprowadzone w krajach skandynawskich, w których wykorzystano oficjalne rejestry, dostarczają danych populacyjnych. W badaniu przeprowadzonym w Norwegii,^46* wykazano, że do przychodni podstawowej opieki zdrowotnej częściej zgłaszali się pacjenci, u których objawy COVID-19 utrzymywały się do 6 miesięcy. W jednym z badań przeprowadzonych w Danii^47* wykazano, że u 25–46% dzieci (w zależności od wieku) objawy long-COVID-19 nie ustępowały przez 1–5 miesięcy, a z kolei w drugim^48* zaobserwowano dłuższe utrzymywanie się objawów u pacjentów z dodatnim wynikiem testu w kierunku zakażenia SARS-CoV-2, którzy wymagali również dłuższych zwolnień lekarskich.

Bardzo częste objawy w grupach kontrolnych należy interpretować w odniesieniu do danych dotyczących ich częstości w okresie przed pandemią. Na przykład przed pandemią 30% spośród 842 nastolatków w wieku 11–15 lat zgłaszało zmęczenie utrzymujące się przez 4–6 miesięcy,⁴⁹ z kolei w badaniu przekrojowym u 19,9% z 7977 nastolatków stwierdzono ból głowy, zmęczenie lub astmę.⁵⁰

Niedawno opracowaliśmy i wewnętrznie zweryfikowaliśmy model umożliwiający wskazanie nastolatków, u których w ciągu 3 miesięcy od uzyskania dodatniego wyniku testu PCR w kierunku SARS-CoV-2 najprawdopodobniej wystąpi ≥1 upośledzający objaw somatyczny.⁵¹ Do czynników ryzyka wystąpienia przewlekającego się, upośledzającego funkcjonowanie objawu należą:

• większa liczba objawów w czasie wykonywania testu,
• płeć żeńska,
• starszy wiek,
• gorsza wyjściowa samoocena zdrowia fizycznego i psychicznego,
• poczucie osamotnienia przed wykonaniem testu PCR w kierunku SARS-CoV-2.

Należy jednak podkreślić, że u większości dzieci i młodzieży w wieku <18 lat zgłaszających utrzymywanie się objawów po COVID-19 nie stwierdzono widocznych problemów ze zdrowiem psychicznym przed zachorowaniem.

Uwagi krytyczne dotyczące dotychczasowych badań

W naszym przeglądzie systematycznym piśmiennictwa^6** zwróciliśmy uwagę, że większość włączonych badań była niskiej jakości i nie miała grupy kontrolnej, a dane pozyskiwano retrospektywnie, przez co były one podatne na błąd systematyczny dotyczący kwalifikacji pacjentów. W 10 badaniach stwierdzono duże ryzyko błędu systematycznego, w 6 było ono umiarkowane, a w kolejnych 6 małe. Podobne źródła błędów systematycznych występują w nowszych badaniach, zwłaszcza brak poprawki na znane czynniki zakłócające, niedokładne przypominanie sobie określonych faktów przez uczestników, kierowanie pacjentów do innych ośrodków oraz brak niektórych danych.

Rozpatrując te krytyczne uwagi, należy jednak mieć na uwadze, że badania te prowadzono w warunkach rzeczywistych, szybko i na dużą skalę, w środku globalnej pandemii. Badania epidemiologiczne rozpoczyna się od rozpoznania nowej choroby na podstawie wstępnych opisów przypadków, następnie prowadzi się badania jednoośrodkowe obejmujące pacjentów z najbardziej nasilonym przebiegiem choroby, a ostatecznie większe badania populacyjne z bardziej rygorystycznym gromadzeniem danych w bardziej zróżnicowanej i reprezentatywnej populacji, najlepiej z odpowiednio dobranymi grupami kontrolnymi umożliwiającymi porównanie.

W wielu badaniach dotyczących long-COVID-19 u dzieci i młodzieży w wieku <18 lat wykorzystano dane zebrane na podstawie kwestionariuszy rozesłanych do określonej populacji, w których zadawano pytania rodzicom lub samym dzieciom. Pozwala to zmaksymalizować wielkość badanej populacji, otwiera dostęp do zamkniętych mniejszości i pozwala uniknąć błędu systematycznego związanego z kwalifikacją tylko tych dzieci i nastolatków, którzy szukają pomocy medycznej. Jednak przy takich badaniach należy uważać na 3 istotne problemy:

1. badacze chcą zapytać o jak najwięcej zmiennych, aby móc wprowadzić do analizy poprawkę na jak największą liczbę potencjalnych czynników zakłócających
2. dzieci i młodzież lub występujący w ich imieniu respondenci (rodzice) decydują, ile czasu będą skłonni poświęcić na dostarczenie tych informacji. W naszym badaniu wstępna wersja kwestionariusza zawierała znacznie więcej pytań niż ostateczna, ale jej wypełnienie i tak zajmowało ponad godzinę. W badaniu pilotażowym nastolatki stwierdziły, że byłyby skłonne poświęcić na wypełnienie ankiety maksymalnie 20 minut, mimo nagrody pieniężnej zgodnej z zalecanymi w kraju stawkami.
3. młodych ludzi można zniechęcić do wypełnienia kwestionariusza, prosząc o podanie informacji, które uważają za poufne lub ingerujące w ich prywatność (np. dotyczące zdrowia rodziców lub rodzeństwa, zdrowia psychicznego, dochodów itp.). Podobne obawy o poufność mogą odczuwać rodzice, co jeszcze bardziej zmniejszy odsetek udzielonych odpowiedzi.

W związku z tym łatwo byłoby zaprojektować idealne badanie epidemiologiczne, ale problemem pozostaje możliwość jego przeprowadzenia w praktyce, z rzeczywistym udziałem młodych osób. Wskaźnik udzielonych odpowiedzi (13,4%),²⁵ jaki uzyskaliśmy w naszym badaniu, osiągnięto także w innych badaniach dotyczących COVID-19. W badaniach przeprowadzonych przez ONS, przy losowym doborze próby, uzyskano 12% wskaźnik odpowiedzi (okres od lipca 2020 r. do listopada 2021 r.).⁵² Tego typu błąd systematyczny związany z selekcją można wykryć, porównując cechy respondentów z cechami osób, które nie udzieliły odpowiedzi. W przyszłości coraz trudniej będzie utworzyć grupy kontrolne obejmujące dzieci i młodzież w wieku <18 lat, które nigdy nie były zakażone SARS-CoV-2. Najlepszą alternatywą dla takiej grupy kontrolnej będą dzieci zaszczepione przeciwko COVID-19, u których przed szczepieniem nie potwierdzono zakażenia SARS-CoV-2. Inną alternatywę mogą stanowić dzieci, u których potwierdzono inne zakażenia wirusowe. Do porównań można też wykorzystać dane historyczne sprzed pandemii. Takie alternatywne grupy kontrolne są lepsze niż ich całkowity brak.

Ponadto, wszystkie badania naukowe, w których respondenci opisują objawy (osobiście, telefonicznie lub online), są z definicji podatne na stronniczość. Objawy podmiotowe to subiektywny opis tego, czego doświadcza dana osoba. Jest to nieodłączną cechą pytania pacjentów o ich objawy w każdym badaniu oceniającym jakiś stan, w którym nie zastosowano obiektywnego wskaźnika diagnostycznego lub potwierdzenia w badaniu obrazowym albo histologicznym.

Potencjalne mechanizmy wyjaśniające long-COVID u dzieci

Postuluje się 4 potencjalne mechanizmy wyjaśniające long-COVID-19 (p. tab.).^53-58

Zadania na przyszłość

Określono kilka priorytetów na przyszłość. Nadal istnieje potrzeba szczegółowego opisu obrazu klinicznego i jego odmian u dzieci i młodzieży w wieku <18 lat z objawami wskazującymi na long-COVID-19. Wyniki szczegółowych badań obrazowych, czynnościowych testów fizjologicznych, oceny funkcji poznawczych i oznaczeń biomarkerów u dorosłych wskazują na utrzymywanie się zaburzeń u niektórych dorosłych z long-COVID-19.⁵³

Opracowano odpowiednie aplikacje dla dorosłych umożliwiające samodzielne zgłaszanie objawów oraz ich nasilenia w regularnych odstępach czasu. Można je dostosować do dzieci i młodzieży, jednak wymaga to odpowiednich grup kontrolnych do porównania.

Szeroka „definicja” long-COVID-19 u dzieci i młodzieży, a właściwie jej brak, obejmuje bardzo dużo objawów i dolegliwości o różnym nasileniu. Na przykład znaczny odsetek dzieci i młodzieży z long-COVID-19 traci węch i smak. Nie jest to jednak tak istotny problem, jak inne, cięższe, choć rzadsze objawy, które mogą uniemożliwić funkcjonowanie. Zespół przewlekłego zmęczenia może wystąpić po każdej ciężkiej chorobie, a rokowanie często jest niepomyślne. Konieczne jest opracowanie lepszej definicji long-COVID-19, uwzględniającej różne zespoły występujące w przebiegu tej choroby, pozwalającej ustalić procedury kierowania pacjentów do właściwych ośrodków na diagnostykę i leczenia, a także zaplanować badania o lepszej jakości, których wyniki będą przydatne dla lekarzy, rodziców i decydentów.

Istnieje też pilna potrzeba przeprowadzenia badań interwencyjnych. Biorąc pod uwagę liczne i zróżnicowane objawy utrzymujące się po COVID-19, które opisano w >35 badaniach obejmujących dzieci i młodzież, konieczna będzie interwencja wieloelementowa, oparta na aktualnych metodach postępowania w typowych objawach. Wartościowe byłyby badania oceniające, czy szczepienie zmniejsza ryzyko long-COVID-19 u dzieci i młodzieży, którzy zachorują na COVID-19 mimo szczepienia (w przeglądzie systematycznym piśmiennictwa z metaanalizą badań obserwacyjnych z grupą kontrolną, przeprowadzonych głównie w populacji dorosłych, wykazano, że szczepienie może zmniejszać ryzyko long-COVID-19, choć jego skuteczność w tym zakresie wydaje się być mała; metaanaliza ta ma również szereg ograniczeń, dlatego jej wyniki należy traktować jako wstępne [p. Szczepienie przeciwko COVID-19 a ryzyko tzw. long-COVID-19] – przyp. red.).

Wiadomo, że należy dbać o zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie wszystkich dzieci i młodzieży, niezależnie od statusu zakażenia SARS-CoV-2. Trudno ustalić dokładną liczbę młodych osób wymagających pomocy, jednak w wielu systemach opieki zdrowotnej potrzeby prawdopodobnie będą większe niż dostępne zasoby.^59,60 Na przykład dane brytyjskiego National Health Service (NHS) pokazują, że w okresie od kwietnia do października 2021 roku odnotowano największą liczbę skierowań do placówek psychiatrii dziecięcej w ciągu 2 lat. W latach 2020–2021 liczba skierowań zwiększyła się o 52% i wyniosła prawie 400 000.⁶¹ YoungMinds, organizacja charytatywna udostępniająca czat, porady online i infolinię dla rodziców, w latach 2019–2021 odnotowała zwiększenie zapotrzebowania na swoje usługi o 48%. Papyrus, organizacja charytatywna zajmująca się zapobieganiem samobójstwom wśród młodych osób, w czasie pandemii odnotowała zwiększenie o 25% liczby rozmów, SMS-ów i e-maili kierowanych do poufnego serwisu HopelineUK. W sytuacji zwiększonego obciążenia personelu medycznego wczesna interwencja może wymagać uruchomienia szybkiej, standaryzowanej pomocy on-line jako pierwszego punktu kontaktowego, z kwalifikacją do osobistej wizyty i konsultacji ze specjalistą w kolejnym etapie, zwłaszcza w najcięższych przypadkach.

Podsumowanie

Wiele pytań dotyczących long-COVID-19 u dzieci i młodzieży w wieku <18 lat, jej rozpowszechnienia, przebiegu naturalnego, czynników ryzyka, mechanizmów i następstw pozostaje bez odpowiedzi. Jednak teraz wiemy dużo więcej niż pod koniec 2020 roku, kiedy ryzyko long-COVID-19 po zakażeniu SARS-CoV-2 w tej grupie wiekowej szacowano na 1–51%. U niektórych dzieci i młodzieży po przechorowaniu COVID-19 utrzymują się ciężkie objawy zaburzające ich sprawność, jednak w większości badań wykazano, że w tej grupie wiekowej choroba przebiega łagodniej. Wydaje się, że long-COVID-19 częściej występuje u nastoletnich dziewcząt oraz osób, które już przed zakażeniem doświadczały problemów w zakresie zdrowia fizycznego i psychicznego.