Efekty i skuteczność szczepień przeciwko COVID-19 w rutynowej praktyce

Czy są już wstępne dane dotyczące oceny skuteczności szczepionek przeciwko COVID-19 po ich wprowadzeniu do powszechnego stosowania?

Intensywne tempo realizacji szczepień przeciwko COVID-19 na masową skalę pozwoliło w krótkim czasie od ich rozpoczęcia (ok. 2 mies.) opublikować pierwsze wyniki badań obserwacyjnych z grupą kontrolną, w których oceniono skuteczność rzeczywistą (efektywność) szczepionek przeciwko COVID-19, czyli skuteczność poza ściśle kontrolowanymi warunkami przedrejestracyjnych badań klinicznych z randomizacją. W chwili formułowania tej odpowiedzi wyniki 3 badań opublikowano na platformach preprintowych (medRxiv lub SSRN), a 2 pozostałe doczekały się już oficjalnej publikacji na łamach „The Lancet” (w formie listu do Redakcji) i „The New England Journal od Medicine”.^1-5 Badania przeprowadzono w Izraelu i Wielkiej Brytanii, czyli w krajach, które masowe szczepienia przeciwko COVID-19 prowadzą od grudnia 2020 roku. Populację stanowiły osoby kwalifikujące się do szczepienia w ramach programu masowych szczepień (zgodnie z przyjętymi kryteriami pierwszeństwa głównie personel medyczny, osoby starsze lub z przewlekłymi chorobami współistniejącymi). Metodyka przyjęta we wszystkich badaniach była podobna (p. tab. 4.). Autorzy porównali częstość występowania wybranych punktów końcowych w grupie osób zaszczepionych przeciwko COVID-19 preparatem mRNA Comirnaty firmy Pfizer lub „oksfordzką” szczepionką wektorową ChAdOx1-S firmy AstraZeneca i nieszczepionych, korzystając z prospektywnej metody zbierania danych (tj. na bieżąco przydzielając osoby do poszczególnych grup) lub retrospektywnej (generując dane kliniczne i demograficzne zebrane w odpowiednich rejestrach).

(kliknij, by powiększyć)

W badaniach przeprowadzonych w Izraelu oceniono skuteczność rzeczywistą szczepionki mRNA Comirnaty. Jednym z ważniejszych jest badanie kohortowe przeprowadzone przez Dagan i wsp.,¹ w którym populację stanowiło  193 236 osób w wieku ≥16 lat wyjściowo bez zakażenia SARS-CoV-2 (ujemny wynik badania molekularnego lub serologicznego), w tym 596 618 osób zaszczepionych ≥1 dawką Comirnaty i 596 618 odpowiednio dobranych osób nieszczepionych (grupa kontrolna). W badaniu uwzględniono również osoby z przewlekłymi chorobami współistniejącymi (chorobami układu sercowo-naczyniowego, oddechowego i nerwowego, nerek, otyłością, cukrzycą, chorobą nowotworową, po przeszczepieniu narządu miąższowego). Od 20 grudnia 2020 roku do 1 lutego 2021 roku (okres obserwacji wynosił śr. 15 dni) zarejestrowano 10 561 zakażeń SARS-CoV-2 potwierdzonych laboratoryjnie, w tym 5995 (57%) przypadków objawowej COVID-19, 369 przypadków COVID-19 wymagającej hospitalizacji, 229 przypadków COVID-19 o ciężkim przebiegu i 41 zgonów. Wykazano, że już podanie 1 dawki (przed podaniem 2. dawki) szczepionki Comirnaty wiązało się z mniejszym ryzykiem zgonu z powodu COVID-19 (o 72%), hospitalizacji z powodu COVID-19 (o 74%), ciężkiego przebiegu COVID-19 (o 62%), a także mniejszym ryzykiem zakażenia SARS-CoV-2 (o 42%) i zachorowania na objawową COVID-19 (o 57%). Optymalną skuteczność zapewniało szczepienie w pełnym 2-dawkowym schemacie, które zmniejsza ryzyko hospitalizacji z powodu COVID-19 o 87%, ciężkiego przebiegu COVID-19 o 92%, zakażenia SARS-CoV-2 o 92% i zachorowania na objawową COVID-19 o 94%. Skuteczność szczepionki Comirnaty była podobna w różnych grupach wiekowych, ale może być nieco mniejsza u osób z wieloma przewlekłymi chorobami współistniejącymi. Autorzy ocenili skuteczność szczepionki Comirnaty w zapobieganiu bezobjawowemu zakażeniu SARS-CoV-2 (do analizy włączyli pacjentów, którzy nie zgłaszali żadnych objawów). Oszacowano, że po podaniu 1 dawki szczepionki Comirnaty ryzyko bezobjawowego zakażenia może być mniejsze o 42%, a po podaniu 2 dawek nawet o 90%. Zwrócili jednak uwagę, że w Izraelu nie wykonywano systematycznych badań przesiewowych w kierunku zakażenia SARS-CoV-2, dlatego udokumentowane w badaniu zakażenia bezobjawowe mogą nie odpowiadać ich rzeczywistej liczbie w populacji i tym samym rzeczywistej skuteczności szczepionki wobec tego punktu końcowego.

Skuteczność rzeczywistą szczepionki Comirnaty w zapobieganiu zakażeniu SARS-CoV-2 i zachorowaniu na objawową COVID-19 oceniono również wśród personelu medycznego jednego z największych szpitali w Izraelu.² Populację stanowiło 9109 osób, w tym 7214 (79%) zaszczepionych ≥1 dawką Comirnaty (6037 [66%] otrzymało 2 dawki) i 1895 osób nieszczepionych (grupa kontrolna). W okresie od 19 grudnia 2020 roku do 24 stycznia 2021 roku zakażenie SARS-CoV-2 potwierdzono u 170 osób, z których 99 (58%) rozwinęło objawy COVID-19. Oszacowano, że ryzyko zakażenia SARS-CoV-2 (objawowego i bezobjawowego) było mniejsze o 30% po pierwszej dawce i o 75% po drugiej dawce szczepionki Comirnaty, a ryzyko zachorowania na objawową COVID-19 zmniejszyło się odpowiednio o 47% i 85%.

Nieco inną metodę analizy przyjęli Chodick i wsp.³ Populację tego badania stanowiło 503 875 osób wyjściowo bez zakażenia SARS-CoV-2 (aktualnie ani w przeszłości), które otrzymały 1 dawkę szczepionki Comirnaty, a ryzyko zakażenia porównano w okresie pierwszych 12 dni po szczepieniu (okres narażenia [kontrolny]) z okresem 13–24 dni po szczepieniu (okres, w którym zazwyczaj pojawia się już częściowa ochrona po szczepieniu). Wykazano, że w okresie 13–24 dni po podaniu 1 dawki szczepionki Comirnaty ryzyko zakażenia SARS-CoV-2 było o 51% mniejsze niż w okresie kontrolnym, a skuteczność była podobna niezależnie od wieku, płci czy występowania przewlekłych chorób współistniejących (chorób układu sercowo-naczyniowego, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, choroby nowotworowej, chorób z upośledzeniem odporności).

Warto również wspomnieć o wynikach analizy ekologicznej (porównanie częstości występowania danego punktu końcowego w populacji w okresie przed rozpoczęciem masowych szczepień i po ich rozpoczęciu), w której wykazano, że program masowych szczepień przeciwko COVID-19 spowodował znaczące zmniejszenie liczby zachorowań na COVID-19 o ciężkim przebiegu (wymagającej mechanicznego wspomagania oddychania) w populacji osób w wieku ≥70 lat.⁴

Znamy też wyniki pierwszych badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii. Hall i wsp.⁵ ocenili skuteczność rzeczywistą szczepionki Comirnaty w zapobieganiu zakażeniu SARS-CoV-2 (objawowemu i bezobjawowemu) wśród personelu medycznego i pomocniczego 104 szpitali w Wielkiej Brytanii w okresie, w którym w populacji dominował tzw. brytyjski wariant wirusa (B1.1.7). Badaniem objęto 23 324 osoby, spośród których ≥1 dawkę Comirnaty otrzymało 19 384 osoby, a 2 dawki 1605 osób. Analizą objęto osoby niezależnie od przebycia zakażenia SARS-CoV-2 w przeszłości, a także z przewlekłymi chorobami współistniejącymi (m.in. astmą, otyłością i cukrzycą). Wykazano, że podanie 1 dawki szczepionki Comirnaty wiązało się ze zmniejszeniem ryzyka zakażenia SARS-CoV-2 o 70%, a od 7 dni po podaniu 2 dawek o 85%. Autorzy badania planowali ocenić skuteczność szczepionki w zapobieganiu reinfekcji, jednak nie było to możliwe z uwagi na niewystarczającą liczbę przypadków w podgrupie osób, które przeszły zakażenia SARS-CoV-2 w przeszłości.

Bardzo ważnych danych o skuteczności szczepionek przeciwko COVID-19 w populacji ogólnej dostarcza badanie Vasileiou i wsp.⁶ Zgodnie z polityką szczepień przyjętą w Wielkiej Brytanii, drugą dawkę szczepionki – niezależnie od preparatu – podaje się 12 tygodni po pierwszej dawce. Stworzyło to okazję do oceny skuteczności rzeczywistej 1 dawki szczepionki mRNA Comirnaty lub „oksfordzkiej” wektorowej ChAdOx1-S w zapobieganiu cięższym postaciom COVID-19 (wymagającym hospitalizacji). Wyjściową populację badania stanowili niemal wszyscy dorośli mieszkańcy Szkocji (5,4 mln osób), w tym osoby z przewlekłymi chorobami współistniejącymi (30%), m.in. nerek, wątroby, układu nerwowego, układu sercowo-naczyniowego, cukrzycą, astmą, nadciśnieniem tętniczym, a znaczną część badanej populacji (20%) stanowiły osoby w wieku ≥65 lat. Wykazano, że obie szczepionki charakteryzowały się bardzo dużą skutecznością – 1 dawka Comirnaty zmniejszyła ryzyko hospitalizacji z powodu COVID-19 o 85% (95% CI: 73–91), natomiast 1 dawka ChAdOx1-S o 94% (95% CI: 73–99). Ogółem – niezależnie od preparatu – 1 dawka szczepionki zredukowała ryzyko zachorowania na COVID-19 wymagającą hospitalizacji o 84% (95% CI: 74–90) i była podobna niezależnie od wieku, również wśród najstarszych seniorów (≥80 lat).

Podsumowując, należy stwierdzić, że wyniki pierwszych badań obserwacyjnych dostarczają optymistycznych danych o skuteczności rzeczywistej szczepionek przeciwko COVID-19 stosowanych w ramach powszechnych szczepień w różnorodnych populacjach. Szczepionka mRNA Comirnaty oraz „oksfordzka” szczepionka wektorowa ChAdOx1-S charakteryzowały się bardzo dużą skutecznością w zapobieganiu cięższym postaciom COVID-19 i zachorowaniom wymagającym hospitalizacji. Badania obserwacyjne dotyczące szczepionki Comirnaty wskazują również, że skutecznie zapobiega ona zgonom z powodu COVID-19, zachorowaniom na objawową COVID-19, a być może także bezobjawowym zakażeniom SARS-CoV-2, co miałoby ogromne znaczenie dla ograniczenia transmisji wirusa w populacji.