Blaski i cienie diagnostyki serologicznej chorób zakaźnych. Cz. 3: ospa wietrzna i półpasiec

Skróty: VZV – wirus ospy wietrznej i półpaśca

Diagnostyka

Pierwotne zakażenie VZV

Ospa wietrzna jest jedną z chorób zakaźnych o charakterystycznych objawach klinicznych, dlatego jej rozpoznanie jest łatwe, zwłaszcza w populacjach nieszczepionych. Można je ustalić na podstawie obecności typowej, pęcherzykowej, swędzącej osutki o osiowej lokalizacji (głowa i tułów, w tym na owłosionej skórze głowy), sekwencji pojawiania się wykwitów (kilka rzutów), ich ewolucji (przysychanie w strupki) oraz dodatniego wywiadu w kierunku kontaktu z osobą chorą na ospę lub przebycia choroby w przeszłości.

Badania serologiczne potwierdzające etiologię choroby rzadko są konieczne. W diagnostyce wykorzystuje się metodę immunofluorescencyjną (test FAMA – wyniki korelują z wytwarzaniem przeciwciał neutralizujących, ale w Polsce ten test nie jest dostępny) lub test ELISA (mniej czuła metoda, ale łatwo dostępna na rynku komercyjnym).

W przypadku zakażenia naturalnego przeciwciała IgG są obecne w teście FAMA już w 4. dniu po wystąpieniu osutki, uzyskując największe stężenie w 4.–8. tygodniu po zachorowaniu. Ich duże stężenie utrzymuje się jeszcze przez 6–8 miesięcy, po czym zmniejsza się 2–3-krotnie i utrzymuje przez kilkadziesiąt lat (dodatni wynik testu). Przeciwciała IgA pojawiają się wcześnie i mogą się utrzymywać przez kilkanaście miesięcy po zakażeniu. Wykrycie przeciwciał IgM potwierdza rozpoznanie, ale ujemny wynik nie pozwala go wykluczyć. Przejściowe zwiększenie stężenia przeciwciał anty-VZV w klasie IgM obserwuje się także w przebiegu półpaśca.

Bezobjawowe lub objawowe (półpasiec) reaktywacje zakażenia VZV

U niektórych pacjentów obserwuje się okresowe zwiększenie stężenia przeciwciał anty-VZV, co częściej odzwierciedla kontakt z VZV z zewnątrz („naturalne szczepienie przypominające”) niż bezobjawową reaktywację zakażenia, którą można potwierdzić metodą łańcuchowej reakcji polimerazy (PCR) u zdrowych osób i w immunosupresji.

Najlepszym potwierdzeniem rozpoznania ospy wietrznej lub półpaśca jest wykrycie wirusowego DNA z pęcherzyków zlokalizowanych na skórze lub w innych płynach ustrojowych (ślina, płyn mózgowo-rdzeniowy, wymaz z błony śluzowej policzka, mocz).

Ocena stanu odporności

Ocena stanu odporności najczęściej jest wskazana u pracowników placówek opieki medycznej, najlepiej jeszcze przed zatrudnieniem, oraz u dzieci przed rozpoczęciem leczenia immunosupresyjnego. Niestety stosowane w tym celu testy nie są wystarczająco czułe i mogą dawać fałszywie ujemne wyniki, zwłaszcza u osób zaszczepionych. W Polsce takie sytuacje zdarzają się jednak rzadko, a w celu weryfikacji wystarczy potwierdzić przebycie ospy lub epizodu półpaśca. W niejasnych sytuacjach pomocny jest wywiad (np. kilkudniowy kontakt z osobą chorą na ospę wietrzną w gorączkowej fazie choroby w rodzinie lub bliskim otoczeniu). Mocnym dowodem na uodpornienie jest także udokumentowane podanie 2 dawek szczepionki przeciwko ospie wietrznej.

Stosowane u pacjentów testy ELISA są łatwo dostępne. Obecne na rynku komercyjne testy (IgG) posiadają wystarczającą swoistość, jednak nie są wystarczająco czułe, tzn.:

• każdy dodatni wynik potwierdza przebycie pierwotnego zakażenia VZV
• nie każdy ujemny wynik świadczy o braku odporności.

Ze względu na niewystarczającą czułość, w 10% przypadków uzyskane wyniki są fałszywie ujemne (wynik ujemny u osób, które na pewno przebyły ospę wietrzną). W takiej sytuacji należy się posiłkować wywiadem – kilkudniowy kontakt z chorym na ospę wietrzną (w gorączkowej fazie choroby) członkiem rodziny zamieszkującym w tym samym gospodarstwie domowym przemawia za wytworzeniem odporności.

W przypadku wątpliwości lepiej wykonać szczepienie (2 dawki). Podanie szczepionki osobie, która wcześniej chorowała na ospę, nie niesie żadnego ryzyka, a poprawia stan uodpornienia.

Producenci szczepionek przeciwko ospie wietrznej oraz szczepionki terapeutycznej stosowanej w profilaktyce półpaśca w ramach oceny ich immunogenności używają testów ELISA, które zawierają glikoproteinę wirusa (gpVZV) jako antygen o czułości podobnej do testów immunofluorescencyjnych, jednak nie są one komercyjnie dostępne.