Kto może wyrazić zgodę na szczepienie 8-tygodniowego niemowlęcia, którego matka jest niepełnoletnia? Ojciec dziecka jest nieznany. Aktualnie dziecko nie ma opiekuna prawnego, dopiero za kilka tygodni odbędzie się rozprawa w sądzie o przyznanie opieki. Czy postępowanie różni się w przypadku szczepień obowiązkowych i zalecanych?
Szczepienia obowiązkowe prowadzone zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych1 nie wymagają zgody przedstawiciela ustawowego dziecka, ponieważ są objęte obowiązkiem ustawowym. W przypadku szczepień obowiązkowych realizowanych u niemowląt niczyja zgoda nie jest prawnie wymagana. Takiej wykładni przepisów prawa dokonał Naczelny Sąd Administracyjny, orzekając, że przepisy dotyczące obowiązkowych szczepień ochronnych są przepisami szczególnymi w stosunku do tych wszystkich przepisów, które udzielenie świadczeń zdrowotnych uzależniają od zgody pacjenta (jego przedstawiciela ustawowego).2 Zatem formalnie do przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego u dziecka, które nie ma ustalonego opiekuna prawnego, nie jest wymagana zgoda ani jego rodzica, ani zgoda zastępcza sądu opiekuńczego. Obowiązek poddania się szczepieniu ochronnemu wynika bowiem bezpośrednio z przepisów prawa.3 U opisanego niemowlęcia można więc realizować obowiązkowe szczepienia ochronne, ale w obecności jego opiekuna faktycznego4. Dzieci, które nie ukończyły 6. roku życia, kwalifikuje się i szczepi zawsze w obecności osoby sprawującej prawną pieczę nad dzieckiem albo opiekuna faktycznego (także w szpitalu)5.
Osoba niepełnoletnia, sama podlegając władzy rodzicielskiej, nie może sprawować takiej funkcji prawnej nad swoim dzieckiem6. Rolę przedstawicieli ustawowych noworodka pełnią opiekunowie prawni wskazani przez sąd opiekuńczy – najczęściej są nimi wyznaczani dziadkowie (rodzice matki dziecka), do czasu osiągnięcia przez matkę pełnoletniości.
W przypadku szczepień nieobowiązkowych (zalecanych) opiekun faktyczny może wyrazić zgodę tylko na wykonanie u dziecka badania kwalifikacyjnego poprzedzającego wykonanie szczepienia zalecanego.7 Szczepienie profilaktyczne u zdrowych pacjentów nie jest traktowane jako zabieg o podwyższonym ryzyku8. W przypadku konieczności zaszczepienia dziecka bez zgody opiekuna prawnego niezbędna jest zgoda sądu opiekuńczego, który w przypadku braku przeciwwskazań medycznych udziela zezwolenia na szczepienie zalecane u dziecka wymagające zgody przedstawiciela ustawowego.9 W sądach rejonowych sprawy należące do sądu opiekuńczego prowadzą wydziały rodzinne i nieletnich.10 Postępowanie może być zainicjowane przez lekarza sprawującego opiekę nad dzieckiem, ale także przez opiekunów pacjenta.11 Sądem właściwym miejscowo dla udzielania zgody na wykonywanie czynności medycznych jest sąd rodzinny miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, lub sąd, w którego okręgu czynności te mają być wykonane (np. miejsca położenia szpitala, w którym zamierza się udzielić pacjentowi świadczenia).12 Postępowanie w sprawie o uzyskanie zezwolenia od sądu toczy się z urzędu. Pismo do sądu (zawiadomienie sądu opiekuńczego o konieczności wydania zgody zastępczej) powinno w szczególności zawierać:
- oznaczenie podmiotu, od którego pochodzi zawiadomienie
- dane pacjenta/podopiecznego
- opis sytuacji, w której pacjent nie może wyrazić zgody na leczenie i z jakiego powodu (np. brak opiekuna prawnego pacjenta małoletniego, sprawa w toku o jego ustalenie)
- proponowane szczepienia i konieczność ich wykonania w danym czasie (np. wskazania medyczne do podania szczepionki w określonym miesiącu życia dziecka)
- krótki opis aktualnego stanu zdrowia niemowlęcia oraz wynik lekarskiego badania kwalifikacyjnego przed szczepieniem
- data i podpis osoby kierującej pismo.
Postanowienia sądu opiekuńczego w takich sprawach są wydawane na posiedzeniu niejawnym i wykonalne z chwilą wydania.13
Należy pamiętać, że w razie podejrzenia problemów opiekuńczo-wychowawczych w rodzinie noworodka i braku współpracy matki lub opiekunów prawnych noworodka w ustaleniu położnej podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) lub świadczeniodawcy POZ przejmujących opiekę nad noworodkiem w miejscu jego pobytu, podmiot leczniczy sprawujący opiekę informuje w dniu wypisu powiatowe centrum pomocy rodzinie (gminny ośrodek pomocy społecznej) w miejscu pobytu matki i noworodka o każdym przypadku podejrzenia dysfunkcjonalności rodziny, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie można nawiązać kontaktu z położną rodzinną przejmującą opiekę nad noworodkiem.14
Przypisy:
1. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 maja 2023 r. (sygn. akt SK 81/19, opublikowanym w Dz. U. z 2023 r., poz. 909, dostęp: https://trybunal.gov.pl/postepowanie-i-orzeczenia/wyroki/art/12254-obowiazek-poddawania-sie-szczepieniom-ochronnym), od 12 maja 2023 r. w ciągu 6 miesięcy, PSO ustalany na dany rok kalendarzowy w formie komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego powinien zostać zastąpiony rozporządzeniem Ministra Zdrowia (najpóźniej do 12 listopada 2023 r.).2. Uzasadnienie wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 26 kwietnia 2018 r., sygn. akt II OSK 1499/16, dostęp: http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/9846407B4A
3. Na podstawie art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz. U. z 2023 r., poz. 1284). Zob. także uwagi J. Haberko (w:) Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Komentarz, red. L. Bosek, C.H. Beck, Warszawa, 2021, s. 244–271.
4. Opiekun faktyczny – osoba sprawująca, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny opieki takiej wymaga (definicja zawarta w art. 3 ust. 1 pkt 1) ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn. Dz. U. z 2022 r., poz. 1876).
5. § 7 ust. 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2022 r., poz. 2172).
6. Art. 92–94 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. 2020 r., poz. 1359 z późn. zm.).
7. Zob. także uwagi M. Boratyńskiej (w:) Wolny wybór. Gwarancje i granice prawa pacjenta do samodecydowania. Instytut Problemów Ochrony Zdrowia, Warszawa, 2012, s. 711–717.
8. Pałka K. (W:) System Prawa Medycznego. Tom 2, Szczególne świadczenia zdrowotne. C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 2018, s. 607.
9. Na podstawie art. 34 ust. 3 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2022 r., poz. 1731 t.j. z późn. zm.).
10. Na podstawie art. 12 § 1 pkt 3) ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2023 r., poz. 217 z późn. zm.).
11. We wniosku można powołać się na art. 572 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r., poz. 1805 z późn. zm.) w zw. z art. 34 ust. 3 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2022 r., poz. 1731 t.j. z późn. zm.).
12. Art. 569 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r., poz. 1805 z późn. zm.).
13. Art. 578 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r., poz. 1805 z późn. zm.).
14. Na podstawie pkt 12) ust. 2 cz. XIII załącznika do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 16 sierpnia 2018 r. w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej (tekst jedn. Dz. U. z 2023 r., poz. 1324).
