Szczepionki są wytwarzane w postaci płynu (zawiesina lub koncentrat) albo proszku (liofilizat). Preparaty przygotowane w postaci proszku lub koncentratu (aktualnie tylko szczepionka Comirnaty) przed podaniem pacjentowi wymagają odtworzenia (rekonstytucji) w rozpuszczalniku lub rozcieńczenia w rozcieńczalniku. Na potrzeby niniejszego omówienia określenie „rekonstytucja” oznacza odtwarzanie szczepionek zarówno w postaci proszku, jak i koncentratu.
Najczęściej rozpuszczalnikiem lub rozcieńczalnikiem jest roztwór chlorku sodu i/lub woda do wstrzykiwań. W niektórych szczepionkach (np. przeciwko półpaścowi i rotawirusom) w składzie rozpuszczalnika znajduje się również adiuwant. Szczepionki wysoce skojarzone typu „5 w 1” (DTPa-IPV-Hib) lub „6 w 1” (DTPa-IPV-Hib-HBV) mogą być przygotowane w postaci proszku, który zawiera 1 składnik aktywny (Hib), i zawiesiny, która zawiera pozostałe składniki aktywne (DTPa-IPV lub DTPa-IPV-HBV) i jednocześnie pełni rolę rozpuszczalnika (p. tab.). Przed podaniem takiej szczepionki należy zmieszać proszek i zawiesinę.
Do przygotowania szczepionki należy stosować rozpuszczalnik dostarczony przez wytwórcę. Rodzaj rozpuszczalnika, jego skład, opakowanie bezpośrednie, sposób rekonstytucji, warunki przechowywania przed rekonstytucją i po rekonstytucji są szczegółowo opisane w drukach informacyjnych każdej szczepionki (Charakterystyce Produktu Leczniczego [ChPL], ulotce dla pacjenta).
Rekonstytucję szczepionki należy przeprowadzić dokładnie według instrukcji zamieszczonej w ChPL i ulotce. W każdym przypadku przed zaszczepieniem pacjenta należy się upewnić, że szczepionka została właściwie odtworzona. Rekonstytucja szczepionki oznacza zmieszanie proszku (liofilizatu) z jednego opakowania z rozpuszczalnikiem (płynem lub zawiesiną) z drugiego opakowania. Wybór odpowiedniej metody rekonstytucji opisanej w ChPL i ulotce narzuca bezpośrednie opakowanie rozpuszczalnika (ampułka, ampułkostrzykawka, fiolka, saszetka, doustny aplikator). Każdorazowo do rekonstytucji należy użyć jednej igły, a do wstrzyknięcia szczepionki pacjentowi oddzielnej igły. Zawsze należy sprawdzić datę ważności na opakowaniu szczepionki i rozpuszczalnika. Nigdy nie należy stosować szczepionki lub rozpuszczalnika po upływie terminu ważności.
Rozpuszczalnik należy przechowywać w oryginalnym opakowaniu zewnętrznym szczepionki w celu ochrony przed światłem. Nie należy go zamrażać.
Przed rekonstytucją należy sprawdzić, czy do zmieszania przygotowano właściwe preparaty oraz czy objętość rozpuszczalnika jest prawidłowa. Następnie należy ocenić, czy szczepionka (proszek lub koncentrat) i rozpuszczalnik wyglądają tak jak opisano w ChPL (np. kolor, przejrzystość, zmętnienie). Ocenę należy powtórzyć po rekonstytucji (pod kątem jakichkolwiek cząstek stałych i/lub nieprawidłowego wyglądu [np. odpowiedni kolor lub przejrzystość]). W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w wyglądzie nie należy podawać szczepionki. Opakowanie ze szczepionką po rekonstytucji należy potrząsać do momentu całkowitego rozpuszczenia się proszku (uwaga: szczepionki Comirnaty nie wolno wstrząsać na żadnym etapie rekonstytucji, a w celu jej rozcieńczenia należy delikatnie obracać fiolką). Jeżeli szczepionki nie użyto natychmiast po rekonstytucji, przed podaniem należy ją ponownie energicznie wstrząsnąć (uwaga: wyjątek stanowi szczepionka Comirnaty – p. wyżej). Po rekonstytucji szczepionka ma krótki okres trwałości do podania (p. dalej oraz tab.). Wszelkie niewykorzystane resztki szczepionki po rekonstytucji należy usunąć zgodnie z przepisami.
Wymagania dotyczące przechowywania szczepionek po rekonstytucji są różne (tab.). Zawsze należy postępować ściśle według zasad opisanych w ChPL lub ulotce dołączonej do opakowania (czas przechowywania, temperatura, ochrona przed światłem). Większość szczepionek należy podać pacjentowi niezwłocznie po rekonstytucji, choć niektóre z nich (np. konfekcjonowane w opakowaniach wielodawkowych lub przebadane pod kątem stabilności) można przechowywać po rekonstytucji przez określony czas (od kilkudziesięciu minut do kilkudziesięciu godzin). Dobrą praktyką jest zapisywanie na opakowaniu daty i godziny rekonstytucji, a także inicjałów osoby, która przygotowała szczepionkę. Szczepionki, których po rekonstytucji nie zużyto w zalecanym czasie lub przechowywano w nieodpowiednich warunkach, należy bezwzględnie wyrzucić.
| Tabela. Szczepionki wymagające rekonstytucji lub rozcieńczenia oraz warunki ich przechowywaniaa | ||||
|---|---|---|---|---|
| Nazwa szczepionki (podmiot odpowiedzialny) | Składnik aktywny (proszek)b | Rozpuszczalnikc lub zawiesina do rekonstytucji (rodzaj opakowania) | Czas i warunki przechowywania przed rekonstytucją | Czas na użycie i warunki przechowywania po rekonstytucji |
| Act-HIB (Sanofi Pasteur) | polisacharyd Hib | chlorek sodu, woda do wstrzykiwań (ampułkostrzykawka) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast |
| Arexvy (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | glikoproteina F RSV | adiuwant AS01E, dioleoilofosfatydylocholina, cholesterol, chlorek sodu, bezwodny fosforan disodu, diwodorofosforan potasu, woda do wstrzykiwań (fiolka) | do 2 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | do 4 h w temp. 2–8°C (lodówka) lub temp. pokojowej do 25°C |
| BCG 10 („BIOMED-LUBLIN”) | prątki BCG, podszczep Moreau, atenuowane | chlorek sodu (ampułka) | do 30 mies. w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast |
| Comirnaty (BioNTech) | mRNA kodujące białko S SARS-CoV-2b | chlorek soduc | dotyczy fiolki ze składnikiem aktywnym: do 2 lat w temp. od -90°C do -60°C, po rozmrożeniud: do 30 dni w temp. 2–8°C lub do 2 h w temp. do 30°C | do 6 h w temp. 2–30°C |
| Dukoral (Valneva Sweden) | Vibrio cholerae, atenuowany | dwuwodny diwodorofosforan sodu, dwuwodny wodorofosforan disodu, chlorek sodu, woda do wstrzykiwań (saszetka) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) lub do 14 dni w temp. pokojowej do 25°C | do 2 h w temp. pokojowej do 25°C |
| Hiberix (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | polisacharyd Hib | chlorek sodu | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) rozpuszczalnik: w temp. 2–8°C (lodówka) lub temp. pokojowej do 25°C | do 24 h w temp. 2–8°C (lodówka) lub temp. pokojowej do 25°C |
| Infanrix-IPV+Hib (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | polisacharyd Hib | DTPa-IPV, chlorek sodu, podłoże 199 zawierające aminokwasy (w tym fenyloalaninę), sole mineralne (w tym sód i potas), witaminy (w tym kwas para-aminobenzoesowy) i inne substancje, woda do wstrzykiwań (ampułkostrzykawka) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast |
| Infanrix hexa (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | polisacharyd Hib | DTPa-HBV-IPV, chlorek sodu, podłoże 199 zawierające aminokwasy (w tym fenyloalaninę), sole mineralne (w tym sód i potas), witaminy (w tym kwas paraaminobenzoesowy) oraz inne substancje i woda do wstrzykiwań (ampułkostrzykawka) | do 4 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 8 h w temp. do 21°C |
| M-M-RvaxPro (Merck Sharp & Dohme B.V.) | wirus odry, świnki, różyczki, atenuowany | woda do wstrzykiwań (ampułka) | do 2 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 8 h w temp. 2–8°C (lodówka) |
| Nimenrix (Pfizer Europe) | polisacharyd MenACWY | chlorek sodu, woda do wstrzykiwań (ampułkostrzykawka) | do 4 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 8 h w temp. do 30°C |
| Pentaxim (Sanofi Pasteur) | polisacharyd Hib | DTaP-IPV, podłoże Hanksa bez czerwieni fenoloweje, kwas octowy lodowaty i/lub wodorotlenek sodu do ustalenia pH, formaldehyd, fenoksyetanol, etanol bezwodny, woda do wstrzykiwań (ampułkostrzykawka) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast |
| Priorix (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | wirus odry, świnki, różyczki, atenuowany | woda do wstrzykiwań (ampułka) | do 2 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 8 h w temp. 2–8°C (lodówka) |
| Rotarix (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | ludzki rotawirus, szczep RIX4414, atenuowany | węglan wapnia, guma ksantanowa, woda jałowa (doustny aplikator) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 24 h w temp. 2–8°C (lodówka) lub temp. pokojowej do 25°C |
| Shingrix (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | glikoproteina E VZV | adiuwant AS01B, dioleoilofosfatydylocholina, cholesterol, chlorek sodu, bezwodny fosforan disodu, diwodorofosforan potasu, woda do wstrzykiwań (fiolka) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 24 h w temp. do 30°C |
| Stamaril (Sanofi Pasteur) | wirus żółtej gorączki, atenuowany | chlorek sodu, woda do wstrzykiwań (strzykawka) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast |
| Varilrix (GlaxoSmithKline Biologicals S.A.) | VZV, atenuowany | woda do wstrzykiwań (ampułka) | do 2 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 90 min w temp. pokojowej do 25°C lub do 8 h w temp. 2–8°C (lodówka) |
| Varivax (Merck Sharp & Dohme B.V.) | VZV, atenuowany | woda do wstrzykiwań (ampułkostrzykawka) | do 2 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | natychmiast lub do 30 min w temp. 20–25°C |
| Vaxchora (Emergent Netherlands B.V.) | Vibrio cholerae, atenuowany | wodorowęglan sodu, węglan sodu, kwas askorbinowy, laktoza (saszetka) | do 18 mies. w temp. 2–8°C (lodówka) | do 15 min w temp. pokojowej do 25°C |
| Verorab (Sanofi Pasteur) | wirus wścieklizny, inaktywowany | chlorek sodu, woda do wstrzykiwań (ampułkostrzykawka lub ampułka) | do 3 lat w temp. 2–8°C (lodówka) | podanie domięśniowe: natychmiast podanie śródskórne: do 6 h w temp. pokojowej do 25°C |
| a Uwzględniono szczepionki dopuszczone do obrotu i dostępne w Polsce. b W przypadku szczepionki Comirnaty koncentrat do rozcieńczenia. c W przypadku szczepionki Comirnaty rozcieńczalnik. d Nie zamrażać ponownie! e Złożona mieszanina aminokwasów, soli mineralnych, witamin i innych składników, np. glukozy. BCG – Bacillus Calmette-Guérin, Hib – Haemophilus influenzae typu b, RSV – wirus syncytium nabłonka oddechowego, VZV – wirus ospy wietrznej i półpaśca | ||||
Piśmiennictwo:
1. CDC: Vaccine Administration. General Best Practice Guidelines for Immunization. www.cdc.gov/vaccines/hcp/acip-recs/general-recs/administration.html (dostęp: 15.09.2023)2. Green book. Storage, distribution and disposal of vaccines: the green book. Chapter 3. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/223753/Green_Book_Chapter_3_v3_0W.pdf (dostęp: 15.09.2023)
3. Immunization Action Coalition (IAC). Vaccines with diluents: how to use them. www.immunize.org/catg.d/p3040.pdf (dostęp: 15.09.2023)
4. Czajka H.: Podstawowe zasady wykonywania szczepień ochronnych. www.mp.pl/71176 (dostęp: 15.09.2023)
5. Charakterystyka Produktów Leczniczych: Act-HIB, Arexvy, BCG 10, Comirnaty, Dukoral, Hiberix, Infanrix-IPV+Hib, Infanrix hexa, M-M-RvaxPro, Nimenrix, Pentaxim (DTaP-IPV/Hib), Priorix, Rotarix, Shingrix, Stamaril, Varilrix, Varivax, Vaxchora, Verorab, Stamaril
